گروه ایرنا زندگی - استان مازندران در شمال کشور با سواحلی بی‌نظیر و طبیعتی سرسبز از محبوب‌ترین مقاصد سفر به شمار می‌آید و دیدنیهای مازندران آن‌قدر بکر و سحرانگیز هستند که هربار شما را به‌سمت خود می‌کشانند. این استان به‌عنوان یک سرزمین دیرین، بخشی از صنایع دستی ایران را در خود جای داده است. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با صنایع دستی مازندران آشنا کنیم.
حصیربافی
کلاه، سبد، زنبیل، زیرانداز و دیگر وسایلی که با حصیر بافته شده‌اند، اولین چیزهایی هستند که در بدو ورود به استان مازندارن توجه گردشگران را به خود جلب می‌کنند و معمولا به‌عنوان سوغات شمال خریداری می‌شوند. هنرمندان مازندرانی این وسایل حصیری را با استفاده از گیاهان خودروی باتلاق‌ها و آب‌بندان‌ها مانند «گاله» و «واش» و به کارگیری چوب، نی و علف‌هایی به نام «وران» و «سازیر» می‌سازند. آن‌ها بعد از اتمام فصل بهار این گیاهان را از آب‌بندان می‌برند و خشک می‌کنند.
حصیربافی یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی استان مازندران است که بیشتر در غرب استان، به‌خصوص در شهر رامسر رواج دارد. حصیربافی از آن دسته هنرهای دستی است که آثار آن را می‌توان در تمام شهرهای ایران دید. محصولات حصیربافی در گذشته به‌عنوان لوازم ضروری خانه‌ها مورد استفاده بودند؛ در حالی که امروز بیشتر جنبه دکوری و تزیینی دارند. در استان مازندران کماکان از نوعی حصیر به نام «کوب» به‌عنوان زیرانداز استفاده می‌شود.
صنایع چوبی
شرایط جوی و محیطی و وجود جنگل‌های انبوه در استان مازندران سبب شده است تا از گذشته تا به امروز، اشیای بسیاری از جنس چوب توسط مردم این منطقه ساخته شوند. جعبه جواهرات، صفحه و مهره‌های بازی شطرنج، بازی تخته، قلیان، پیمانه و ظرف شیر، قاشق شربت‌خوری، قندان، مجسمه‌های حیوانات و صندوقچه چوبی تنها گوشه‌ای از صنایع چوبی استان مازندران هستند که به‌عنوان سوغات ایران برای گردشگران داخلی و خارجی محبوبیت دارند. در ادامه با انواع صنایع چوبی استان مازندران آشنا شوید.
ذوق و قریحه مازندرانی‌ها در طول زمان منجر به خلق آثار زیبای کنده‌کاری روی چوب، منبت و برجسته کاری شد؛ آثاری که معمولا از چوب درخت‌هایی با سطح صاف و مناسب چون گردو، فوفل، راش انار سرخ، انار زرد و افرا ساخته می‌شدند؛ البته برای کارهای ظریف‌تر از چوب گلابی استفاده می‌کردند.
آثار منبت به شیوه قاب و گره از قرن پنجم تا هفتم هجری قمری، طرح‌های خلاقانه قرن هشتم و نمونه‌های فراوانی از رسم و عناصر هندسی و اشکال نباتی و گل و بته روی منبرهای چوبی، صندوق مزارها، در و پنجره و رحل قرآن نشان از تاریخچه طولانی منبت کاری در استان مازندارن دارند. منبت کاری از اوایل قرن نهم هجری رونق ویژه‌ای یافت و صنعتگران این رشته موفق شدند با به‌کارگیری انواع خطوط، آثار ارزشمندی از جمله درها و پنجره‌های چوبی را خلق کنند؛ آثاری که هم‌اکنون زینت‌بخش مرقد امامزادگان و بزرگان دینی است.
اورسی یکی از صنایع چوبی جالب‌توجه ایرانی است. این پنجره زیبا و خوش نقش و نگار چوبی که نشانه نور و روشنایی است، با استفاده از هنر گره‌سازی و نقوش هندسی سه گوشه و چهار گوشه، ستاره‌های چهار پر و هشت پر و در نهایت شیشه‌های رنگین ساخته و از آن برای تزیین پیشانی و رواق بناها استفاده می‌شود. گره‌سازی به کلاف کردن نوارهای باریک چوب به روش فاق و زبانه یا بریدن آلت‌های چوبی با نقش‌های هندسی گفته می‌شود. شهرستان‌های بابل، ساری، آمل، قائمشهر و چالوس از مراکز مهم ساخت درب و پنجره‌های گره‌چینی هستند.
مشبک از ترکیب برجسته کاری با منبت به وجود می‌آید. منبت کاران در گذشته با ساخت قالب‌های مشترک در و پنجره به هنر مشبک کاری مشغول بودند. آن‌ها فضای خالی بین گره‌ها (قامه) را با شیشه رنگی پر می‌کردند تا آثار زیبایی از چوب خلق شود.
لاک تراشی نیز، به هنری گفته می‌شود که در آن، لوازم چوبی با استفاده از تراش دادن ریشه و تنه درختان جنگل، ابزار اولیه کنده‌کاری و برش تولید می‌شوند. افرا، راش، ملج، توسکا، ممرز، شمشاد، نم‌دار و انجیلی از جمله درختانی هستند که چوب آن‌ها برای لاک تراشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
لاک تراشی از گذشته در مناطق روستایی و جنگلی رایج بوده است و مردم این مناطق برای ساخت ملزومات زندگی خود از این هنر استفاده می‌کردند. آن‌ها در ساخت لوازم چوبی از تبحر خاصی برخوردار بودند و با استفاده از ریشه و تنه درختان بدون استفاده از ابزار کار امروزی، ظروف چوبی مختلفی مانند جوله، کلز، لاک دانه پاش، قند چوله، تنباکو چوله، قاشق، ملاقه و کترا می‌ساختند.
هنر لاک تراشی مازندران در سال ۲۰۱۲ میلادی موفق به دریافت مهر اصالت یونسکو شد. تبر، تیشه، اره، سوهان، چوبساب، مغار ، اسکنه، رنده، رخ درشت یا دارکن، دله‌گیر و چکش چوبی از جمله لوازم هنر لاک تراشی هستند.
هنر لاک تراشی یکی از صنایع دستی ابتکاری است و شما می‌توانید انواع محصولات آن را به‌عنوان سوغاتی خریداری کنید. ظروفی که با ریشه درختان ساخته می‌شوند، سبک‌تر و در برابر سرما و گرما مقاوم‌تر هستند. این ظروف به‌سادگی ترک برنمی‌دارند و در اثر ضربه نمی‌شکنند؛ به‌طوری که لاک تراشان معتقد هستند که اگر از ظروف لاک تراشی ساخته شده از ریشه درختان به‌خوبی نگهداری شود، عمر مفید آن‌ها بیش از ۱۰۰ سال خواهد بود.
در همان زمان لوازم تهیه شده از ساقه درختان از استحکام خوبی برخوردار نبودند و به همین دلیل، لاک تراشان لوازم مورد نیاز خانه را از ریشه زیرین درختان می‌ساختند؛ ریشه‌هایی که از ساقه با شیب ملایمی در خاک نفوذ می‌کنند و طبق دیدگاه آن‌ها کمتر در معرض برف و باران قرار داشتند. در ادامه با انواع ظروف چوبی که در استان مازندارن کاربرد دارند، آشنا شوید.
لاک (خردخار): لاک، ظرف بزرگی است که دور آن رو به داخل جمع می‌شود و در زبان محلی مازندرانی با نام «خردخار» شناخته می‌شود. از این ظرف در گذشته بیشتر برای خوردن غذا و به‌خصوص «گرماس پلا» استفاده می‌شد.
قاشق، ملاقه و کفگیر: این وسایل چوبی در زبان محلی با نام‌های «گچه» «پل گیر» و «کترا» شناخته و از ساقه و شاخه درخت شمشاد ساخته می‌شوند. گچه در اندازه کوچک‌تر برای خوردن غذا یا آش استفاده می‌شود و از مهم‌ترین مزیت‌های آن این است که در هنگام خوردن آش یا غذای گرم موجب سوختگی دهان نمی‌شود. کترا شبیه به کچه، اما بزرگ‌تر است و برای هم زدن آش به کار می‌رود.
دانه پاش: دانه پاش نوعی سینی است که برای پاک کردن برنج و حبوبات به کار می‌رود.
جوله: جوله یا جاله وسیله‌ای شبیه به پارچ آب است که برای دوشیدن شیر و نگهداری انواع مواد لبنی به کار می‌رود. این پارچ آب با گردن باریک و دهانه‌ای گشاد و در اندازه‌های گوناگون ساخته می‌شود و از جمله نقوش متداول روی بدنه آن می‌توان به نقش مارپیچ، نقش زنجیره‌ای و نقش حلوایی اشاره کرد. «مندر» بزرگترین نوع جوله است که ۱۸ کیلوگرم گنجایش دارد. «جوله کون» نوع دیگری از جوله است که از ریشه درخت افرا تراشیده می‌شود.
کلز: کلز نوعی ملاقه چوبی است و از آن برای هم زدن و سرد کردن شیر استفاده می‌شود. این وسیله در مناطق مختلف استان با نام‌های مختلفی شناخته می‌شود؛ به‌طور مثال در منطقه رامسر با نام «گیال»، در بخش مرکزی با نام «کلز» یا «کیلز» و در گرگان با نام «کمچه لز». یک نوع دیگر پیمانه شیر دیگر در مناطق جنکلی به نام «منقار» ساخته می‌شود که حدود ۲۰۰ کیلوگرم ظرفیت دارد.
کیله لاک: این وسیله چوبی به‌عنوان پیمانه کاربرد دارد. هر پیمانه حدود ۶ کیلوگرم «شالی» یا «جو» و حدود۵٫۷ کیلوگرم «گندم» ظرفیت دارد.
عصا: عصا در زبان محلی به نام «ازدار» شناخته می‌شود. عصا را در مناطق شمالی با چوب درخت آزاد درست می‌کنند.
قند چوله: وسیله‌ای چوبی برای خرد کردن قند است.
تنباکو چوله: وسیله‌ای چوبی که به‌عنوان ظرف تنباکو مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سیرکوب: این وسیله چوبی در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود و در گذشته به‌جای هاون برای کوبیدن و خرد کردن استفاده می‌شده است.
سفالگری
هنر سفالگری با قدمتی از چند هزار سال قبل از پراکندگی جغرافیایی بالایی برخوردار است و ظروف سفالین کشف شده در غارهای ایران با عمری بیش از هفت هزار سال گواه قدمت این هنر دستی هستند. سفالگری در هر گوشه از ایران دیده می‌شود و مردم مازندران نیز از قدیم مشغول ساخت ظروف سفالی برای خانه‌های خود بودند؛ زیرا خاک رس به‌وفور در این منطقه یافت می‌شود. هنرمندان مازندرانی امروز نیز در کارگاه‌های متعدد با استفاده از هنر خود و گل پخته ظرف‌های زیبایی می‌سازند که در فروشگاه‌های صنایع دستی به فروش می‌رسند.
ابزار سفالگری شامل چرخ، کاردک برای بریدن و سوراخ کردن کار، غربال، سطل، تشت، کوره، ول کارد، نخ، قالب گل زدن می‌شوند. یکی از مراکز ساخت سفال و سفالگری، کلاگر در محله جویبار (۱۹ کیلومتری قائم شهر) است و آقای غلامعلی چینی ساز از استادان به نام این منطقه به شمار می‌آید. از دیگر شهرهایی که سفالگری و ساخت ظروف سفالی در آن‌ها رونق دارد، می‌توان به بهنمیر، جویبار، چالوس، تنکابن، برخی از روستاهای بابل، آمل و قائمشهر اشاره کرد.
نمدمالی
نمدمالی یکی از صنایع دستی قدیمی استان مازندران است. نمد مالی در ایران چند هزار سال قدمت دارد؛ اما تاریخ و مکان پیدایش دقیق آن مشخص نیست. در این هنر دستی، طی فرایند نمدمالی با استفاده از الیاف پشمی به‌همراه آب محصولاتی چون کلاه، کوله، کلمد، دوش‌نمد و فرش‌های نمدی تولید می‌شوند. جالب است بدانید که نمد را نمی‌بافند و آن را با فشار دست یا پا روی ترکیب الیاف و آب تولید می‌کنند. نمد مالی در بیشتر مناطق مازندران رونق دارد؛ اما بیشتر در منطقه کجور و روستاهای اطراف رامسر دیده می‌شود.
ماده اصلی نمد، پشم گوسفند در رنگ‌های طبیعی مانند سفید و سیاه و قهوه‌ای است و برای نقش‌اندازی آن از پشم‌های رنگ شده شیمیایی استفاده می‌کنند. تهیه نمد بر اساس دو خاصیت پشم است؛ خاصیت جعدیابی و پوسته‌ای شدن. در واقع زمانی که پشم در حرارت مرطوب مجعد می‌شود و الیاف آن درهم می‌روند، پوسته‌ها اجازه نمی‌دهند که الیاف دوباره از هم باز شوند و این به‌هم پیچیدگی، بافت نامنظمی را تولید می‌کند. ساخت یک قطعه نمد یک روز به طول می‌انجامد و معمولا چند نفر روی آن کار می‌کنند.
پارچه بافی
پارچه بافی یکی از شاخه‌های نساجی و از هنرهای دستی قدیمی استان مازندران است که در نقاط مختلف استان انجام می‌شود. هنرمندان پارچه‌باف در گذشته با ریسیدن نخ، پارچه‌های نخی، ابریشمی و پشمی تولید می‌کردند و با آن پارچه‌ها لباس‌های مختلف می‌دوختند. در استان مازندران پارچه‌های نخی، لطیف، خنک و تابستانه با نام «شمد»، پارچه‌های ابریشمی با نام «الیجه» و پارچه‌های پشمی با نام «چوغا» و «باشلق» مشهور هستند. در این منطقه از پارچه‌های ابریشمی برای دوخت کت زنانه، از پارچه‌های پشمی برای دوخت پالتو و از شمد به‌عنوان پتو استفاده می‌شود.
نساجی سنتی شاید امروز کمی عجیب به نظر برسد؛ اما در گذشته زنان و مردان زیادی با هنر و خلاقیت خود، با دست پارچه می‌بافتند؛ پارچه‌هایی که امروز جز صنایع دستی و سوغاتی‌های استان مازندران به شمار می‌آیند. پارچه‌های دستباف در استان مازندران با دستگاه‌های مخصوصی بافته می‌شوند. در ابتدا از دستگاه‌های دووردی و چهاروردی استفاده می‌شد. این دستگاه‌ها به مرور زمان جای خود را به دستگاه‌های ژاکارد دستی، تک فاز و سه فاز دادند. رامیان در استان مازندران یکی از مراکز مهم پارچه‌های ابریشمی محسوب می‌شود.
موج بافی
موج، نام نوعی دستبافته پشمی است که با نام‌های «رختخواب پیچ» و «ایزار» نیز شناخته می‌شود. موج بافی به‌دلیل ارزان بودن مواد اولیه، هنری رایج و پررونق است و در بسیاری از شهرها و روستاهای استان مازندران انجام می‌شود. این دستبافته پشمی نرم، سبک و مستحکم است.
«چادر شب» نیز بافتی شبیه به دستبافته موج دارد و کاربردهای آن‌ها نیز شبیه به هم است. «چادر شب دارایی»، مشهورترین نوع چادر شب ابریشمی است که با رنگ‌های متنوع به‌ویژه طیف‌های مختلف رنگ قرمز، چشم‌ها را به‌سمت خود خیره می‌کند.
قدمت چادر شب بافی در استان مازندران و گیلان به حدود دو هزار سال قبل بازمی‌گردد؛ دستبافته‌ای که در گذشته به‌عنوان رو انداز در شب و همچنین بستن لوازم خواب استفاده می‌شد. نمونه‌های اصیل چادر شب مازندران با ابریشم و پشم بافته می‌شدند و رنگرزی آن‌ها به‌صورت کاملا سنتی انجام می‌گرفت. از انواع چادر شب مازندران می‌توان برای روانداز، روکش مبل، جمع کردن لوازم خواب و غیره استفاده کرد.
هنرمندان مازندرانی با استفاده از موج بافی و با پشم و دستگاه بافندگی محصولاتی زیبا از جمله پتو، رختخواب، کرسی، سجاده و پشتی می‌بافند؛ محصولاتی که سوغاتی‌ها و یادگاری‌هایی خوبی به شمار می‌روند. هنر موج بافی بیشتر در منطقه کجور رواج دارد. در این منطقه در کنار بافت این نوع پارچه، سفره‌های ظریف و پرارزش نیز بافته می‌شوند.
جوراب بافی
جوراب بافی یکی از صنایع دستی رایج و بومی استان مازندران به‌خصوص در روستای «صالحان» و روستای آلاشت، از توابع سوادکوه است. برای بافت جوراب در این منطقه از پشم گرفته شده از گوسفند بدون رنگ‌آمیزی استفاده می‌شود.
جوراب چکمه‌ای یا گردن بلند و گردن کوتاه با نقوش مختلف از انواع جوراب‌های تولیدی استان به شمار می‌آیند. جوراب بافی در استان مازندران با دستگاه جوراب‌بافی یا با دست انجام می‌شود و شما می‌توانید انواع آن‌ها را در بازارچه‌های سنتی و محلی روستاها و شهرها پیدا کنید. جوراب‌های دستباف برای زمستان پاپوش‌های مناسبی هستند.
جارو بافی
جارو بافی یکی از صنایع دستی کهن و ارزشمند شهر امیرکلا (با بیش از یک قرن قدمت)، یکی از شهرهای مهم استان مازندران است؛ شهری که میراث‌دار بزرگترین شعرا و اندیشمندان است و صنایع دستی و سنتی بسیاری دارد. هنرمندان محلی امیرکلا برای بافت جارو که در زبان بومی با نام «سازه» شناخته می‌شود، با ظرافت زیاد و هنرمندانه ساقه‌های جارو را در کنار هم می‌چینند. آن‌ها در قسمت سکان دسته از انواع سیم‌های ظریف استفاده و قسمت تاج جارو را با نخ‌های پلاستیکی در رنگ‌های شاد و متنوع درست می‌کنند؛ رنگ‌هایی که نشئت گرفته از روحیه با نشاط مردم این منطقه است.
چنته
چنته یا توبره نوعی کیف دسته‌دار است که مراحل تولید آن به مراحل تولید جاجیم شباهت زیادی دارد. روستای لفور از توابع سوادکوه از مراکز تولید چنته است و به همین دلیل این صنایع دستی را با نام چنته لفور می‌شناسند. در گذشته چوپان‌ها برای حمل وسایل خود از چتنه استفاده می‌کردند و این هنر دستی قدمت زیادی در استان مازندران دارد. چنته با دستگاهی به نام کرک‌چال تولید و در آخر پس از دوردوزی، با گل‌های کاموایی، مهره های تزیینی و خرمهره تزیین می‌شود.
نقوش سنتی گل و گیاه و حیوان، نقوش حیوانی و گاهی نیز اسامی جلاله و ائمه زینت‌بخش چنته‌های مازندرانی هستند؛ نقوشی که معمولا با الیاف ضخیم دوخته می‌شوند. چنته محصولی کاملا کاربردی است و شما می‌توانید طبق سلیقه خود از طرح‌های متعدد، یکی را انتخاب کنید.
صنایع دستباف استان مازندران
گلیم بافی
گلیم بافی از آن دست هنرهای دستی است که در بیشتر شهرهای ایران رونق دارد و استان مازندران نیز از این قضیه مستثنی نیست. گلیم‌های شهرها و روستاهای مختلف ایران را با توجه به نقوش آن‌ها می‌توان تشخیص داد. نقوش گلیم در استان مازندران بیشتر به‌شکل هندسی و الهام گرفته از طبیعت هستند و در بافت آن‌ها اغلب از رنگ‌های تند و شاد مانند قرمز، نارنجی، کرم، سبز و سرمه‌ای استفاده می‌شود. گلیم با دستگاه گلیم بافی بافته می‌شود و با توجه به نوع و طرح آن دستگاه آن نیز تغییر می‌کند. گلیم ساده‌باف، گلیم چرخی‌باف و گلیم سوزنی از انواع دستگاه‌های گلیم بافی هستند.
جاجیم بافی
جاجیم یکی از دست بافته‌های مهم روستاییان استان مازندران است و معمولا از آن به‌عنوان زیرانداز، پشتی، سجاده رختخواب پیچ، مفرش، پتو، وریه کرسی و غیره استفاده می‌شود. هنر جاجیم بافی در بیشتر روستاهای استان مازندران از جمله روستای متکازین از توابع بخش هزار جریب بهشهر (بخش دودانگه شهرستان ساری)، آلاشت سواد کوه، کجور، نوشهر و کلاردشت چالوس رواج دارد.
جاجیم در روستای کوهستانی متکازین توسط زنان بافته می‌شود و مردان تنها در مرحله تهیه پشم نقش دارند. در بافت جاجیم این منطقه پس از بافت حاشیه، نقش‌اندازی آغاز می‌شود؛ به این کار به اصطلاح، «گل» نیز می‌گویند. نقوش مورد استفاده بسیار متنوع هستند و در میان آن‌ها می‌توان به چهار گل، خشتی، پنجه‌ای، گل آفتابگردان و آفتاب تیره اشاره کرد. حاشیه جاجیم نیز با طرح مثلث دندانه‌دار پر می‌شود.
جاجیم با نخ‌های پشمی یا پنبه‌ای رنگی بافته می‌شود. ابعاد جاجیم مازندران معمولا بین ۲۰ تا ۳۵ سانتی‌متر متغیر است و طول آن‌ها گاهی به ۲۰ تا ۴۰ متر نیز می‌رسد. تولید این دستبافته در روستای آلاشت رونق بیشتری دارد و به همین دلیل، این روستا را به‌عنوان شهر ملی جاجیم انتخاب کرده‌اند. برای بافت جاجیم در ابعاد بزرگ‌تر، دو یا چند عدد جاجیم بافته شده به‌اندازه عرض‌دار موجود را به هم متصل می‌کنند تا یک جاجیم در اندازه دلخواه شکل بگیرد.
قالی‌بافی
قالی‌بافی یکی از هنرهای کمتر شناخته شده در استان مازندران است و قالی کلاردشت، ناشناخته‌ترین صنایع دستی مازندران به شمار می‌آید. قالی کلاردشت به‌دلیل درشت بافت بودن و رج شمارهای ضعیف به قالی خرسک نیز مشهور است و بیشتر در روستایی به نام مکارود برای صادرات به کشورهای اروپایی بافته می‌شود. طرح‌ها و نقوش این قالی از جمله نقش جنگلی، صندوقی، رودبارکی، مجمه‌ای، گل سینی، عینکی، چخماقی، رسولی، شمله، خرکی، شکری، سیخ کبابی و مزلقان از خلاقیت ذهن قالی‌باف شکل می‌گیرند و به همین علت، قالی کلاردشت یکی از محصولات خاص و منحصربه‌فرد این منطقه است. رنگرزی نمونه‌های اصیل قالی کلاردشت به‌صورت سنتی انجام می‌گیرد.
قالی کلاردشت، طبیعت زیبا و کوهستانی را پیش روی شما می‌گذارد و یکی از سوغاتی‌های نفیس مازندران به حساب می‌آید. نقش «مل چفته» در حاشیه گلیم هرسین دقیقا در حاشیه نقش متن یک قالی قدیمی کلاردشت دیده می‌شود.
رسین گل (طناب رسن)، شاخ نر، چنگ گربه، گل کلوچه، حلوا قجل (یک نوع حلوا که با کره محلی و عسل درست می‌شود)، نقشه گوزن، گنجشک، مسیر کاه گل، شانه هیری، گل ترکمن، گل لاری، گل شاه عباسی، پیل مل یا پول گردن، ماهی گل، گل چخماق، لوله پنجه، پیچ پیچی، پمپال، گل سینی، میش دندان، گل پیاله، پتو گل، کریم خانی، چهارواز، چنار، گل شیدی، پل بز (بز بدون شاخ) و بز چلچله‌ای (بز شاخ‌دار) نیز از جمله گل‌هایی هستند که در متن فرش کلاردشت از آن‌ها استفاده می‌شود.
فروش صنایع دستی مازندران
برای خرید صنایع دستی استان مازندران می‌توانید به نمایشگاه‌های دائمی و موقتی صنایع دستی و مراکز خرید مازندران نظیر پاساژها، بازارچه‌ها، بازارها و چند شنبه بازارهای شهرها و روستاهای این استان سر بزنید. فروشگاه‌های جاده‌ای نیز معمولا مکان مناسبی برای خرید صنایع دستی مازندران به شمار می‌آیند.
نظر شما