به گزارش ایرنا زندگی - ظروف یکبار مصرف، این قهرمانان راحتی و سهولت در زندگی مدرن، به یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای زیست‌محیطی قرن تبدیل شده‌اند. در ایران، استفاده بی‌رویه از این ظروف که غالباً پلاستیکی هستند، به بحران جدی زباله‌های پلاستیکی منجر شده است. این بحران نه تنها سلامت محیط زیست را به خطر انداخته، بلکه چرخه‌های اقتصادی و اجتماعی را نیز مختل کرده است. در حالی که کشورهای پیشرفته با اتخاذ سیاست‌های سختگیرانه و فرهنگ‌سازی موفق به کاهش مصرف این ظروف شده‌اند، ایران هنوز راه طولانی در پیش دارد. در این گزارش، به بررسی میزان مصرف ظروف یکبار مصرف در ایران و مقایسه آن با کشورهای اروپایی و پیشرفته، اثرات زیانبار آن و راهکارهای عملی پرداخته‌ایم.
میزان مصرف ظروف یکبار مصرف در ایران
بر اساس گزارش رسمی سازمان محیط زیست ایران (۱۴۰۱)، سالانه حدود ۳ میلیون تن پلاستیک در کشور تولید می‌شود که سهم قابل توجهی از آن مربوط به ظروف یکبار مصرف است. به طور میانگین، هر ایرانی سالانه حدود ۸ کیلوگرم ظروف پلاستیکی یکبار مصرف استفاده می‌کند که این رقم بالاتر از میانگین جهانی است.
به طور میانگین، هر ایرانی سالانه حدود ۸ کیلوگرم ظروف پلاستیکی یکبار مصرف استفاده می‌کند
مطالعات مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (۱۴۰۲) نشان می‌دهد که حدود ۷۰ درصد پلاستیک‌های تولیدی در ایران به صورت ظروف بسته‌بندی و یکبار مصرف مصرف می‌شود و تنها کمتر از ۲۰ درصد آن‌ها بازیافت می‌شوند. این امر به دلیل کمبود زیرساخت‌های بازیافت، نبود فرهنگ تفکیک زباله در منازل و عدم اجرای قوانین مؤثر است.
مقایسه مصرف ظروف یکبار مصرف در کشورهای اروپایی
کشورهای اروپایی که در گذشته مصرف بالایی از ظروف یکبار مصرف داشتند، طی یک دهه گذشته با اتخاذ سیاست‌های جامع توانسته‌اند این میزان را به شکل قابل توجهی کاهش دهند.
اتحادیه اروپا: طبق گزارش آژانس محیط زیست اروپا (EEA, 2023)، مصرف ظروف یکبار مصرف پلاستیکی در این منطقه از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ حدود ۳۰ درصد کاهش یافته است. این کاهش، نتیجه قوانین سختگیرانه، مالیات بر پلاستیک و برنامه‌های گسترده فرهنگ‌سازی است .
فرانسه: از سال ۲۰۲۳، استفاده از ظروف پلاستیکی یکبار مصرف در رستوران‌ها ممنوع شده است. رستوران‌ها و کافه‌ها به استفاده از ظروف قابل استفاده مجدد یا زیست‌تجزیه‌پذیر ملزم شده‌اند. این اقدام منجر به کاهش ۴۰ درصدی مصرف این ظروف شده است .
آلمان: این کشور با توسعه سیستم‌های پیشرفته بازیافت و اعمال مالیات بر پلاستیک، نرخ بازیافت ظروف پلاستیکی را به بیش از ۴۵ درصد رسانده است. همچنین، فرهنگ تفکیک زباله در آلمان بسیار قوی است و بخش عمده‌ای از پلاستیک‌های یکبار مصرف به چرخه تولید بازمی‌گردند .
سیاست‌های موفق کشورهای پیشرفته در مقابله با ظروف یکبار مصرف
کشورهای پیشرفته برای مهار بحران پلاستیک و کاهش مصرف ظروف یکبار مصرف، مجموعه‌ای از سیاست‌های هماهنگ و بلندمدت را به کار گرفته‌اند. یکی از مهم‌ترین این سیاست‌ها، اعمال ممنوعیت یا محدودیت قانونی بر تولید، توزیع و استفاده از ظروف پلاستیکی یکبار مصرف است. به‌عنوان نمونه، اتحادیه اروپا از سال ۲۰۲۱ در قالب "دستورالعمل پلاستیک‌های یکبار مصرف" (SUP Directive) استفاده از برخی اقلام یکبار مصرف از جمله لیوان‌ها، بشقاب‌ها و نی‌های پلاستیکی را ممنوع کرده است. این قانون در اغلب کشورهای اروپایی اجرایی شده و منجر به کاهش قابل توجه مصرف این اقلام شده است.
در کنار ممنوعیت‌ها، بسیاری از کشورها با اعمال مالیات‌های ویژه بر پلاستیک‌های غیرقابل بازیافت یا ظروف یکبار مصرف، هزینه استفاده از این مواد را برای مصرف‌کننده نهایی افزایش داده‌اند. این اقدام باعث شده استفاده از این ظروف صرفه اقتصادی نداشته باشد و افراد و شرکت‌ها به سراغ گزینه‌های جایگزین و پایدارتر بروند. به طور مثال، در انگلستان، مالیات «Plastic Packaging Tax» در سال ۲۰۲۲ به اجرا درآمد و شرکت‌ها را به استفاده از بسته‌بندی‌های حاوی حداقل ۳۰٪ پلاستیک بازیافتی ملزم کرد.
فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی یکی دیگر از پایه‌های این تحول است. کشورهای موفق در این زمینه، برنامه‌هایی برای آموزش عمومی در مدارس، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و نهادهای عمومی طراحی کرده‌اند که مردم را با خطرات ظروف پلاستیکی آشنا می‌کند و آن‌ها را به استفاده از ظروف قابل استفاده مجدد تشویق می‌کنند. در سوئد و آلمان، مدارس موظفند آموزش‌های محیط‌زیستی پایه را از مقطع ابتدایی آغاز کنند، که بخشی از آن به چگونگی کاهش زباله‌های پلاستیکی اختصاص دارد.
در نهایت، توسعه زیرساخت‌های بازیافت و تفکیک زباله از مبدأ نقش اساسی در موفقیت کشورهای پیشرفته داشته است. این کشورها با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین بازیافت، سامانه‌های جمع‌آوری هوشمند، و ایجاد ایستگاه‌های تفکیک زباله در سطح محله‌ها توانسته‌اند نرخ بازیافت ظروف پلاستیکی را به بیش از ۵۰٪ برسانند. برای نمونه، در آلمان سیستم معروف "Pfand" (سپرده‌گذاری برای بطری‌های پلاستیکی) باعث شده تا ۹۸٪ بطری‌ها و ظروف یکبار مصرف جمع‌آوری و بازیافت شوند.
این سیاست‌ها، به شکل هم‌افزا، موجب کاهش محسوس آلودگی‌های پلاستیکی، ارتقای سلامت محیط زیست، کاهش هزینه‌های پاکسازی شهری و افزایش آگاهی و مسئولیت‌پذیری شهروندان شده‌اند. تجربه این کشورها نشان می‌دهد که برای مقابله با بحران پلاستیک، تنها راهکار، محدودیت یا بازیافت نیست، بلکه نیاز به یک رویکرد جامع، همزمان و پیوسته وجود دارد.
اثرات زیانبار ظروف یکبار مصرف بر محیط زیست
به گزارش صندوق جهانی حیات وحش (WWF) در سال ۲۰۲۲، ظروف یکبار مصرف پلاستیکی به یکی از مهم‌ترین تهدیدهای زیست‌محیطی در قرن حاضر تبدیل شده‌اند. این ظروف، که عمدتاً از مشتقات نفتی مانند پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن ساخته می‌شوند، در طبیعت بسیار دیرتجزیه‌پذیرند و گاهی تا ۵۰۰ سال در محیط باقی می‌مانند. برخلاف ظاهر بی‌ضررشان، آنچه این مواد در طی زمان به جا می‌گذارند، به‌شدت آسیب‌زاست.
امروزه در بدن تقریبا هر انسانی می‌توان آثاری از میکروپلاستیک‌ها پیدا کرد؛ این ذرات از طریق آب آشامیدنی، غذا و حتی هوا وارد بدن ما می‌شوند.
زمانی که این ظروف وارد طبیعت می‌شوند، در اثر تابش آفتاب، باد، باران و سایر عوامل محیطی به تدریج تجزیه شده و به ذرات ریزتر تبدیل می‌شوند که به آن‌ها "میکروپلاستیک" گفته می‌شود. این میکروپلاستیک‌ها در خاک باقی می‌مانند یا وارد رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و نهایتاً دریاها می‌شوند. جانوران دریایی، از پلانکتون‌ها تا ماهی‌ها و لاک‌پشت‌ها، این ذرات را با غذا اشتباه گرفته و می‌بلعند، که موجب خفگی، سوءهاضمه و مرگ آن‌ها می‌شود. همچنین، سموم جذب‌شده روی سطح میکروپلاستیک‌ها وارد بدن این موجودات شده و در نهایت به زنجیره غذایی انسان نیز راه پیدا می‌کند.
آلودگی ناشی از ظروف یکبار مصرف تنها محدود به موجودات زنده نیست. این پلاستیک‌ها منابع آب را آلوده کرده، حاصل‌خیزی خاک را کاهش می‌دهند و حتی می‌توانند به افزایش بیماری‌ها، ناباروری، اختلالات هورمونی و ابتلا به سرطان در انسان منجر شوند. بر اساس گزارش WWF، امروزه در بدن تقریبا هر انسانی می‌توان آثاری از میکروپلاستیک‌ها پیدا کرد؛ این ذرات از طریق آب آشامیدنی، غذا و حتی هوا وارد بدن ما می‌شوند.
همچنین، ظروف یکبار مصرف سهم قابل توجهی در افزایش حجم زباله‌های شهری دارند و هزینه‌های جمع‌آوری، تفکیک، دفن یا سوزاندن آن‌ها بر دوش شهرداری‌ها و دولت‌ها سنگینی می‌کند. با توجه به نرخ پایین بازیافت این ظروف در بسیاری از کشورها (به‌ویژه کشورهای در حال توسعه)، بخش عمده‌ای از این مواد به محیط‌های طبیعی یا حتی منابع آبی راه پیدا می‌کنند و به آلودگی جهانی دامن می‌زنند.
راهکارهای عملی برای کاهش مصرف ظروف یکبار مصرف در ایران
با توجه به روند فزاینده مصرف ظروف یکبار مصرف در ایران و اثرات مخرب آن بر محیط زیست، اتخاذ مجموعه‌ای از سیاست‌های فرهنگی، قانونی و اقتصادی ضرورتی انکارناپذیر دارد. به گزارش سازمان حفاظت محیط زیست ایران، یکی از مؤثرترین اقدامات در این زمینه، آگاه‌سازی عمومی و فرهنگ‌سازی گسترده است. این کار می‌تواند از طریق آموزش‌های محیط‌زیستی در مدارس، تولید برنامه‌های رسانه‌ای هدفمند و راه‌اندازی پویش‌های مردمی برای ترویج استفاده از ظروف چندبار مصرف عملیاتی شود. هنگامی که مردم بدانند استفاده از یک لیوان پلاستیکی می‌تواند تا قرن‌ها در طبیعت باقی بماند، تمایل بیشتری به استفاده از گزینه‌های جایگزین نشان خواهند داد.
در کنار فرهنگ‌سازی، اصلاح و به‌روزرسانی قوانین موجود نیز اهمیت بالایی دارد. بنا بر پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، لازم است قوانینی برای محدودسازی تولید و عرضه ظروف پلاستیکی تدوین شود؛ قوانینی که ضمن کنترل استفاده از محصولات مضر، تولیدکنندگان را به سمت استفاده از مواد زیست‌تجزیه‌پذیر سوق دهد. در بسیاری از کشورها، ممنوعیت عرضه رایگان کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌ها یا مالیات بر ظروف یکبار مصرف، نتایج مطلوبی به دنبال داشته و می‌تواند الگویی برای ایران باشد.
مادامی که مردم نتوانند به سادگی زباله‌های خشک و تر خود را جدا کرده و تحویل دهند، چرخه بازیافت کامل نخواهد شد.
یکی دیگر از چالش‌های اصلی در کشور، ضعف زیرساخت‌های بازیافت و تفکیک زباله از مبدا است. سازمان محیط زیست ایران بارها بر لزوم سرمایه‌گذاری در فناوری بازیافت، افزایش مراکز تفکیک زباله در محله‌ها و فراهم کردن مشوق‌هایی برای مشارکت خانوارها در طرح‌های بازیافت تأکید کرده است. مادامی که مردم نتوانند به سادگی زباله‌های خشک و تر خود را جدا کرده و تحویل دهند، چرخه بازیافت کامل نخواهد شد.
در نهایت، توجه به نوآوری و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و کسب‌وکارهای سبز نقش کلیدی دارد. بر اساس برنامه‌های پیشنهادی وزارت صنعت، معدن و تجارت، باید تسهیلات ویژه‌ای در اختیار شرکت‌هایی قرار گیرد که در زمینه تولید ظروف زیست‌تجزیه‌پذیر، بسته‌بندی‌های قابل بازیافت یا طراحی محصولات دوستدار محیط زیست فعالیت می‌کنند. این حمایت‌ها می‌تواند به شکل اعطای وام کم‌بهره، معافیت‌های مالیاتی و فراهم آوردن زیرساخت تولید باشد.
ترکیب این چهار محور—فرهنگ‌سازی، قانون‌گذاری، توسعه زیرساخت و حمایت از نوآوری—می‌تواند مسیری پایدار برای کاهش مصرف ظروف یکبار مصرف در ایران ترسیم کند. البته، این راه تنها با همراهی مردم، حاکمیت و بخش خصوصی قابل پیمودن است.
نظر شما