گروه ایرنا زندگی - خانه زینت الملک قوام از زیباترین و مشهورترین خانه‌های تاریخی شیراز است که هر سال گردشگران بسیاری از آن دیدن می‌کنند؛ خانه‌ای که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد و در واقع بخشی از اندرونی نارنجستان قوام به شمار می‌آید که با راهرویی زیرزمینی به آن متصل می‌شود. با بازدید از خانه زینت الملک، با یک تیر دو نشان می‌زنید و می‌توانید از موزه مفاخر و تندیس‌های بزرگان شیراز مشهور به موزه مادام توسو نیز دیدن کنید. در ادامه با ما همراه باشید تا اطلاعات بیشتری درباره معماری، تاریخچه، امکانات، بخش‌های مختلف و شرایط بازدید خانه زینت الملک قوام کسب کنید.
خانه زینت الملک شیراز کجاست؟
آدرس: شیراز، خیابان لطفعلی‌خان زند، جنب نارنجستان قوام
خانه زینت الملک شیراز در مرکز شهر، در خیابان لطفعلی‌خان زند و در منطقه هشت شهرداری شیراز قرار دارد. این خانه تاریخی در ضلع غربی نارنجستان قوام در نزدیکی دیگر جاهای دیدنی شیراز نظیر آرامگاه شیخ روزبهان فسایی، مجموعه وکیل، مسجد نصیرالملک و شاهچراغ واقع شده است. خانه زینت الملک شیراز تا ایستگاه قطار، ۲۵ کیلومتر (نیم ساعت) و تا فرودگاه شیراز ۱۰ کیلومتر (۱۵ دقیقه) فاصله دارد.
مسیر دسترسی خانه زینت الملک
برای دسترسی به خانه زینت الملک خود را به خیابان لطفعلی‌خان زند در محله گودعربان برسانید. سر در این خانه تاریخی، جنب باغ نارنجستان در سمت چپ پیاده‌راه گردشگری قوام قرار دارد. علاقه‌مندان می‌توانند با تاکسی، اتوبوس و مترو شیراز به خانه زینت الملک دسترسی داشته باشند؛ نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس، ولیعصر با فاصله ۸۵۰ متری (۱۱ دقیقه پیاده‌روی)، در خیابان زند و نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو، وکیل با فاصله ۷۵۰ متری (۹ دقیقه پیاده‌روی) در خیابان زند و ولیعصر با فاصله یک کیلومتری (۱۴ دقیقه پیاده‌روی) در میدان ولیعصر است.
داستان خانه زینت الملک
ساخت خانه تاریخی زینت الملک با سبک معماری خانه‌های قاجاریه، در سال ۱۲۹۰ هجری قمری در شیراز توسط محمدخان قوام‌الملک دوم (نوه حاج ابراهیم خان کلانتر اعتمادالدوله شیرازی) آغاز شد و پس از ۱۲ سال (در سال ۱۳۰۲ هجری قمری) توسط محمدرضاخان قوام‌الملک سوم به اتمام رسید. این خانه تاریخی برای سال‌ها محل زندگی زنی به نام زینت الملک قوامی بود؛ زنی خیر و مهربان که همیشه از نیازمندان با سفره‌های نذری پذیرایی می‌کرد.
در کل مجموعه خانه زینت الملک، تنها یک کتیبه با نوشته «چاکر درگاه ابوالقاسم شیرازی به تاریخ ۱۳۰۲ ه.ق» وجود دارد؛ کتیبه‌ای که در اتاق آینه‌کاری و قسمت غربی ورودی آینه‌کاری‌ها نصب شده است. از آنجا که آینه‌کاری، آخرین پروژه ساخت بنا است، متخصصان سال ۱۳۰۲ هجری قمری را سال پایان ساخت بنا می‌دانند. در یکی از اتاق‌ها نیز روی گچ‌کاری‌ها تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری دیده می‌شود که سال پایان کار گچبری را نشان می‌دهد؛ بنابراین، این طور به نظر می‌آید که آینه‌کاری بنا حدود چهار سال زمان برده است.
پس از مرگ زینت الملک، مالکیت خانه به عبدالله خان قوامی رسید و بعدتر این خانه از مالک، خریداری و به موزه تبدیل شد. عمارت نارنجستان بعدها تحت سرپرستی پروفسور آرتور پوپ، ایران‌شناس آمریکایی، مقر موسسه بنیاد آسیایی می‌شود و در آن دوره توسط دانشگاه شیراز مورد مرمت و بازسازی قرار می‌گیرد. خانه زینت الملک در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ شمسی با شماره ثبت ۹۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در جریان انقلاب، آسیب‌های جبران‌ناپذیری اعم از آتش گرفتن و تخریب ایوان قسمت شرقی به بنا وارد شد. پس از انقلاب در طول جنگ تحمیلی ایران و عراق، خانه زینت الملک به‌عنوان پناهگاه امن خانواده‌های جنگ‌زده مورد استفاده قرار گرفت و صدمات بسیاری دید که از میان آن‌ها می‌توان به جای میخ‌های داخل اتاق‌ها و کندن آینه‌کاری‌های دیوارها برای برداشتن عکس‌ها اشاره کرد.
خانه زینت الملک شیراز در سال ۱۳۷۳ در اختیار بنیاد فارس‌شناسی قرار گرفت و پروژه مرمت آن با کمک میراث فرهنگی آغاز شد. زیرزمین عمارت زینت الملک در سال ۱۳۷۴ با عنوان نگارخانه فارس آغاز به کار کرد؛ نگارخانه‌ای که در آن آثار هنرمندان فارس، ایران و دیگر کشورها به نمایش گذاشته می‌شد.
اتاق گوشواره شمالی در طبقه دوم خانه زینت الملک به تالار موسیقی، کنفرانس و سالن نمایش فیلم اختصاص داشت. امروزه این عمارت تاریخی، محل استقرار دفتر بنیاد فارس‌شناسی، دربرگیرنده مرکز انجمن‌های دوستداران محیط‌زیست فارس، هنرمندان جوان فارس، دوستداران میراث فرهنگی استان فارس، فرهنگ و ادب فارس، عکس، گرافیک و نیز انجمن حمایت از حقوق کودکان فارس و همچنین کتابخانه تخصصی تاریخ و هنر است و به‌عنوان یک جاذبه تاریخی مطرح در میان گردشگران شناخته می‌شود.
زینت الملک شیراز کیست؟
زینت‌الملک قوامی، دختر حبیب‌الله خان، قوام‌الملک چهارم بود. خاندان قوام‌الملک از نسل حاج ابراهیم‌خان کلانتر، اعتمادالدوله شیرازی (وزیر کریمخان زند) بودند که در دوره‌های مختلف در استان فارس و شیراز به‌عنوان والی و کلانتر حکومت می‌کردند.
طبق برخی منابع تاریخی، حاج ابراهیم خان کلانتر یهودی بود و در زمان لطفعلی خان زند به وی خیانت کرد و باعث کشته شدن او و پایان حکومت زندیه شد. پس از رسیدن آقا محمد خان به کرسی پادشاهی، حاج ابراهیم خان قدرت زیادی گرفت و اقوام و آشنایان خود را در نقاط مختلف فارس در پست‌های مختلف منسوب کرد.
پس از گذشت مدتی از حکومت فتحعلی شاه، اطرافیان وی کودتا کردند و در دل پادشاه نسبت به حاج ابراهیم خان کلانتر شک و بدگمانی انداختند تا جایی که فتحعلی شاه دستور قتل حاج ابراهیم خان کلانتر و تمام افراد خانواده وی را صادر کرد. از تمام خانواده حاج ابراهیم خان کلانتر، تنها پسری به نام علی اکبر زنده ماند؛ زیرا در زمان کشتار اعضای خانواده به بیماری سل مبتلا بود و از این بیماری جان سالم به در برد.
فتحعلی شاه در سفری به شیراز با علی اکبر روبه‌رو شد؛ وی خود را به شاه معرفی کرد و گفت که تمام اعضای خانواده‌اش به دستور او کشته شده‌اند. فتحعلی شاه که از اعمال خود پشیمان بود، او را مورد عنایت خود قرار داد و به او لقب قوام الملک را اعطا کرد؛ علی اکبر خان قوام الملک اول والی شیراز شد. پس از مرگ وی، پسر او، علی محمد خان قوام الملک دوم، طرح ساخت بنای خانه قوام را داد؛ اما متاسفانه موفق در مدت حیات خود موفق به آغاز ساخت آن نشد. محمد خان قوام الملک سوم، پسر او، شروع به ساخت این بنا به نام اندرونی قوام یا خانه قوام (شامل حمام گچینه و سه خانه اطراف) کرد.
نارنجستان قوام، بیرونی خانه قوام بود که از زیرزمین به خانه قوام راه داشت و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و همچنین پذیرایی از مهمان‌ها استفاده می‌شد. خانه قوام محل زندگی محمد خان قوام الملک سوم بود و پس از وی به حبیب‌الله خان قوام الملک چهارم، پسر او، رسید. پس از مرگ قوام الملک چهارم (پدر زینت الملک)، املاک وی تقسیم شد؛ نارنجستان قوام به ابراهیم خان قوام الملک پنجم (پسر وی) رسید؛ در این دوره رضاخان پهلوی در ایران به کرسی پادشاهی نشست و دستور حذف تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص صادر کرد.
معماری خانه زینت الملک
خانه زینت الملک با وسعت ۲,۷۰۰ متر مربع در زمینی به مساحت ۳,۲۹۰ متر مربع به فاصله یک کوچه از خانه قوام قرار دارد. خانه قوام و خانه زینت الملک مجموعه قوام را تشکیل می‌دهند و تونلی زیرزمینی آن‌ها را به‌هم متصل می‌کند؛ تونلی که در گذشته برای عبور و مرور امن ساکنان خانه مورد استفاده قرار می‌گرفت.
اندرونی و بیرونی، هشتی، حوض و غیره از جمله مشخصه‌های معماری ایرانی هستند که در خانه زینت الملک به چشم می‌خورند. ورودی این بنا مزین به هنر معرق‌کاری است و در کنار آن دو سکوی نشیمن به ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر وجود دارند که دو سرباز قاجاری با اسلحه کنار آن‌ها دیده می‌شوند. کتیبه‌ای سنگی بر سر در ورودی خانه زینت الملک از دیگر جاذبه‌های بنا به شمار می‌آید؛ کتیبه‌ای که روی آن تاریخ ۱۳۰۰ هجری قمری حک شده است.
پس از گذر از هشتی خانه زینت الملک، درگاه ورودی حیاط در پیش چشم قرار می‌گیرد. ازاره‌های (روکش حفاظتی دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متر با سبک معماری و عناصر تزیینی و نقوش متداول، مشابه قرنیز) سنگی حجاری و مشبک‌کاری شده، باغچه‌های زیبا و حوض سنگی در حیاط خانه و همچنین کاشی‌کارهای هفت‌رنگ تصویر دو فرشته، خورشید، دو شیر شمشیر به دست و آیات قرآنی بر پیشانی بنای عمارت اصلی از مشخصه‌های بارز این خانه به شمار می‌روند.
حوض وسط حیاط به آب قوامی شهرت دارد و در گذشته آب‌انبار بوده است؛ آب‌انباری با یک سیستم کانال بندی تا سر کوچه که به آن تنبوره می‌گفتند. این آب‌انبار از زیر زمین خانه عبور می‌کرده است.
عمارت اصلی خانه زینت الملک دو طبقه و دارای بیش از ۲۰ اتاق مزین به نقاشی‌های گل و بوته، حیوانات و پرندگان و هنر گچبری، آینه‌کاری، منبت‌کاری، حجاری سنگ (نقاری) و دیگر تزیینات است که سقف بیشتر آن‌ها چوبی است. تمام اتاق‌ها غیر از قسمت شرقی به هم راه دارند و به آخرین اتاق قسمت غربی می‌رسند.
پنجره‌های ارسی از دیگر زیبایی‌های اتاق‌های عمارت اصلی هستند؛ پنجره‌هایی که نور خورشید را روی در و دیوارها منعکس و فضای زیبایی خلق می‌کنند. در برخی اتاق‌ها نیز با تصاویری از زنان و کودکان اروپایی روبه‌رو می‌شوید که تاثیرپذیری معماری قاجاری را از فرهنگ، معماری و هنر اروپایی به ما نشان می‌دهند.
اندرونی خانه زینت الملک دارای یک محور اصلی طولی است و در ضلع غربی آن تالار آینه به چشم می‌خورد؛ تالار تابستانه یا شاه‌نشین نیز زیر تالار آینه قرار گرفته است و آجرهای تزیین شده دارد. کف طبقه اول عمارت زینت الملک با کاشی‌های آبی‌رنگ خوش نقش‌ونگار و کاشی هفت‌رنگ با نقش منظره پوشانده شده است و بدنه و دیواره‌های اتاق پنج دری ضلع شمالی، سقف و دو گوشواره تالار آینه ضلع غربی، مزین به هنر آینه‌کاری هستند.
تنها سقف مزین به هنر مشترک آینه‌کاری روی چوب و نقاشی روی چوب ایوان قسمت شرقی بنا بوده است که متاسفانه به‌دلیل آتش‌سوزی از بین رفته است و قابل‌مرمت نیست. پنج ستون قسمت جنوبی خانه زینت الملک نیز چوبی هستند و دور آن‌ها به خاطر جلوگیری از نفوذ موریانه از الیاف مقاوم استفاده شده است. درب‌های منبت‌کاری‌شده در بنا از جنس صدف و چوب گردو هستند.
زیرزمین کل بنا از قسمت جنوبی تا قسمت شمالی ادامه دارد. قسمت جنوبی زیرزمین اسلحه خانه بوده است؛ زیرا مالکان خانه والی شیراز بودند و گروهی از سربازان را در اختیار داشتند. قسمت شمالی زیرزمین نیز مکانی برای نگهداری حبوبات، عرقیات و برنج بود. از حیاط به زیرزمین چهار ورودی وجود دارد که دو راه آن با سنگ مسدود شده است. بخشی از زیرزمین خانه زینت الملک در حال حاضر توسط یک هشتی در زیر کوچه به نارنجستان متصل می‌شود و بخشی دیگر از طریق چهار پله به حیاط راه دارد.
پنجره‌های مشبک زیرزمین خانه زینت الملک در گذشته سنگی بودند و امروزه چوبی هستند. جالب است بدانید در زیرزمین در سردترین زمان زمستان هیچ وسیله گرمایشی و در گرم‌ترین زمان تابستان هیچ وسیله سرمایشی وجود نداشته است؛ زیرا به‌دلیل وجود منافذ تهویه هوا در زمستان و تابستان دما تقریبا یکسان است. یک اتاقک نیز در بالای پشت بام قسمت جنوبی بنا دیده می‌شود که در گذشته محل نگهداری پاروها بوده است.
موزه تاریخ فارس در زیرزمین خانه زینت الملک
زیرزمین خانه زینت الملک از سال ۱۳۸۲ میزبان موزه تاریخ فارس یا موزه مشاهیر است؛ موزه‌ای که به موزه مادام توسوی ایران شهرت دارد و مجسمه‌های مفاخر ایران به‌ترتیب ادوار مختلف تاریخی در آن به نمایش گذاشته شده‌اند.
در ابتدای ورود به موزه تاریخ فارس با تندیس زینت‌الملک و دو سرباز قاجاری در دو طرف آن روبه‌رو می‌شوید. کمی که جلوتر بروید، سیر تاریخی موزه از دوره هخامنشیان در پیش روی شما قرار می‌گیرد. مجسمه‌های افراد مهمی از دوره‌های مختلف تاریخی در این موزه به نمایش گذاشته شده‌اند و شما با تماشای آن‌ها می‌توانید به گذشته سفر کنید.
تندیس عشایر فارس از جذاب‌ترین بخش‌های موزه تاریخ فارس است؛ به‌علاوه در گوشه‌ای از موزه، شاپور اول ساسانی را در حالت ایستاده با موهای بلند و لباس‌های مخصوص دربار می‌بینید که یک دستش را به کمر خود گرفته است و کلاه بزرگ قرمز رنگی نیز روی سرش قرار دارد.
منصور حلاج پایین دار در زیر یک طاق در موزه تاریخ فارس در خانه زینت الملک ایستاده است؛ وی یکی از عرفای قرن سوم بود که پس از بازگشت از سومین سفر حج خود، به اتهام کفر توسط قاضی بزرگ بغداد، «ابن داوود اصفهانی»، به اعدام محکوم شد. بازدیدکنندگان با تماشای منصور در پای چوبه دار می‌توانند معنا و عمق «انا الحق» او را درک کنند.
در بخش دیگری از موزه با کریمخان زند مواجه می‌شوید که روی دو زانو نشسته است. تندیس مشاهیر دیگری چون سعدی شیرازی، باربد موسیقی‌دان، قاآنی، صورتگر شیرازی، باباکوهی، ملاصدرا، وصال شیرازی، قطب‌الدین شیرازی، محمد نمازی و بسیاری دیگر از شخصیت‌های برجسته دوره‌های مختلف تاریخ همراه با توضیحاتی درباره آن‌ها در این موزه در معرض نمایش قرار گرفته‌اند. جدیدترین مجسمه در موزه تاریخ فارس، تندیس شهید عباس دوران است.
درمجموع، بیش از ۵۰ مجسمه و پنج سردیس در موزه تاریخ فارس وجود دارد. جالب است بدانید که در این موزه هیچ تندیسی از حافظ، شاعر بزرگ شیرازی به‌دلیل جایگاه وی و حفظ تصویر ذهنی این شاعر در میان مردم، دیده نمی‌شود و به‌جای آن، یک بخش عرفانی مختص به حافظ در موزه ایجاد شده است.
پروژه ساخت مجسمه‌های خانه زینت الملک شیراز توسط بنیاد فارس‌شناسی در طول چهار سال توسط گروهی از هنرمندان مجسمه‌ساز (حدود ۳۷ هنرمند) به سرپرستی استاد «شانس» انجام شده است. این مجسمه‌ها با موم ساخته شده‌اند و سرما و گرما روی آن‌ها تاثیر می‌گذارد. سردیس‌ها از جنس گچ و رزین هستند و برای چشم‌ها نیز از چشم مصنوعی استفاده شده است. برای موی سر، سبیل و ریش مجسمه‌ها، موی طبیعی روی تور بافته شده و سپس روی سر مجسمه نصب شده است.
جاهای دیدنی اطراف خانه زینت الملک
خانه قوام
آدرس: شیراز، خیابان لطف علی خان زند، پیاده‌راه قوام
فاصله از خانه زینت الملک: ۱۰۰ متر (یک دقیقه پیاده)
خانه قوام یا باغ نارنجستان قوام، محل اقامت والیان شیراز در دوره قاجار بود؛ عمارتی که توسط چند نسل از خاندان قوام ساخته شد. وجه تسمیه این بنا به درختان نارنج حیاط بازمی‌گردد. ضلع شمالی این مکان در حال حاضر به‌عنوان موزه نارنجستان و مرکزی برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی کاربری دارد و در اختیار دانشگاه شیراز است. در این بخش از خانه قوام می‌توانید به تماشای اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ، ایران‌شناس مشهور، بپردازید. در کتابخانه این مرکز نیز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ نگهداری می‌شوند.
مسجد نصیر الملک
آثار ملی ایران
آدرس: شیراز، خیابان لطفعلی‌خان زند
فاصله از خانه زینت الملک: ۴۵۰ متر (۶ دقیقه پیاده)
مسجد نصیر الملک یا مسجد صورتی از زیباترین مساجد شیراز با قدمتی از دوره قاجار است. این مسجد در محله‌ای قرار دارد که در گذشته متعلق به خانواده قوام بود. ساخت بنای این مسجد حدود ۱۲ سال، از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ هجری قمری به طول انجامیده است. زیربنای مسجد نصیرالملک، ۲,۲۱۲ متر مربع و مساحت آن، ۲,۹۸۰ متر مربع است. سردر ورودی (مزین به کاشی‌های هفت رنگ، دو در بزرگ چوبی و سنگ مرمر شعری از شوریده شیرازی)، شبستان غربی (مزین به ستون‌های سنگی با طرح مارپیچ و هفت درگاه با هفت در چوبی و شیشه‌های رنگارنگ)، شبستان شرقی (مزین به کاشی‌کاری، نقش‌هایی چون گل‌وبته، نقوش اسلیمی و چند آیه از آیات قرآن به خط ثلث) و طاق مروارید از جذاب‌ترین بخش‌های مسجد نصیر الملک هستند.
خانه منطقی نژاد شیراز
آثار ملی ایران
آدرس: شیراز، حدفاصل سه‌راه نمازی و سردزک، کنار گذر شاهچراغ، خانه تاریخی منطقی نژاد
فاصله از خانه زینت الملک: ۱٫۷ کیلومتر
خانه منطقی نژاد با قدمتی از اواخر دوره قاجار یکی دیگر از آثار تاریخی شهر شیراز در نزدیکی مسجد نو و در جوار آرامگاه شاهچراغ است. این بنا یک تالار آینه‌خانه، بخش شاه‌نشین مزین به هنر آینه‌کاری، نقاشی (طرح‌هایی از چهره بانوان، قصرهای اروپایی و طراحی سنتی گل و بوته)، گچبری و مقرنس کاری و اتاق‌هایی با ارسی‌های چوبی و مزین به شیشه‌های رنگی دارد که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کنند. در وسط حیاط خانه منطقی نژاد حوض زیبایی به چشم می‌خورد که دورتادور آن تخت‌های سنتی و گلدان‌های شمعدانی چیده‌اند. خانه منطقی نژاد در حال حاضر با عنوان «موزه موسیقی» یا «موزه آرشیو آواها و نواها» شناخته می‌شود. در این موزه بخش‌هایی مانند اتاق‌های شنیداری، دیداری، آرشیو صوتی و تصویری، گالری ساز، گالری اسناد دست‌نوشته‌های استادان موسیقی، کارگاه ساخت ساز و تالار موسیقی ملل تعبیه کرده‌اند.
شاهچراغ
آثار ملی ایران
آدرس: شیراز، خیابان لطفعلی خان زند، خیابان احمدی
فاصله از خانه زینت الملک: ۲ کیلومتر (۱۰ دقیقه پیاده)
به گزارش وب گاه گردشگری کجارو، آرامگاه شاهچراغ به‌عنوان بزرگ‌ترین زیارتگاه مذهبی شیراز و یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های مذهبی در ایران شناخته می‌شود؛ زیارتگاهی که معماری حیرت‌انگیز برگرفته از سبک آذری و تزیینات فوق‌العاده‌ای نظیر کاشی‌کاری، آینه‌کاری و انواع خط‌های زیبای فارسی و عربی دارد و در میان گردشگران ایرانی و خارجی به‌عنوان یکی از زیباترین مساجد و آرامگاه‌های ایران شهرت دارد. حضرت شاهچراغ، برادر امام رضا (ع) و فرزند ارشد امام موسی کاظم (ع) است.
نظر شما