گروه ایرنا زندگی - در دنیای امروز که رسانه‌های دیجیتال و سرگرمی‌های آنلاین در مرکز توجه قرار دارند، اهمیت کتابخوانی همچنان به قوت خود باقی است. کتاب‌ها نه‌تنها به‌عنوان منبع اصلی انتقال دانش و فرهنگ شناخته می‌شوند، بلکه در دنیای پر از اطلاعات و سیلاب اخبار، به‌عنوان ابزاری برای ایجاد تفکر، تعمق و توسعه فردی همچنان نقش اساسی دارند. در همین راستا، گفت‌وگو با حاتم ابتسام، کارشناس کتاب و پژوهشگر حوزه نشر و محمدرضا هراتی، معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی فرصتی بود برای بررسی چرایی استمرار اهمیت کتابخوانی در دنیای دیجیتال و چالش‌ها و راهکارهای ترویج این فرهنگ در جامعه امروز.
چرا در دنیای دیجیتال، کتابخوانی همچنان اهمیت دارد؟
حاتم ابتسام، کارشناس کتاب و پژوهشگر حوزه نشر، در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنازندگی به اهمیت کتاب و کتابخوانی در دنیای امروز اشاره کرد و گفت: «نمی‌توان گفت که کتاب‌ها همچنان جذابیت خود را حفظ کرده‌اند. جذابیت یک مفهوم نسبی است که با گذر زمان و تغییر فرهنگ‌ها تغییر می‌کند. آنچه که در مورد کتاب‌ها و کتابخوانی اصالت دارد، اهمیت آن‌هاست.»
وی ادامه داد: «با تمام تحولاتی که رسانه‌های اجتماعی و سرگرمی‌های دیجیتال در زندگی ما ایجاد کرده‌اند، کتاب‌ها همچنان اهمیت خود را حفظ کرده‌اند و با گذر زمان این اهمیت بیشتر هم به چشم می‌آید. هر چه بیشتر پیش می‌رویم، متوجه می‌شویم که هیچ جایگزینی برای کتاب‌ها وجود ندارد.»
ابتسام افزود: «کتاب‌ها مبنای حرکت علمی و فرهنگی یک جامعه هستند و یکی از اصلی‌ترین ابزارهای سنجش رشد و پیشرفت جوامع به شمار می‌روند. برای کسانی که به فرهنگ و آینده یک جامعه اهمیت می‌دهند، کتاب نه‌تنها اهمیت دارد بلکه جذابیت آن نیز درک می‌شود.»
ضرورت ایجاد ارتباط با کتاب در سنین مختلف و روش‌های ترغیب به کتابخوانی
ابتسام در پاسخ به این پرسش که چگونه کتابخوانی در سنین مختلف شکل می‌گیرد، گفت: «نباید برای کتابخوان‌کردن همه اصرار داشته باشیم. واقعیت‌ها نشان می‌دهد استعداد و روحیات آدم‌ها در مواجهه با کتاب متفاوت است. برای مثال، همه افراد روش‌های یادگیری واحدی ندارند. هرچند منشأ تمام علوم و متون آموزشی، کتاب‌ها هستند، اما همه افراد دانسته‌هایشان را مستقیماً از کتاب نگرفته‌اند.»
ابتسام ادامه داد: «ارزشمندسازی مطالعه کتاب و ارزشمند دانستن افراد اهل مطالعه هم نوعی ترویج کتاب است. اگر فرزندی کتابخوان نیست، تا جایی می‌شود با آموزش و اصرار به او نزدیک شد، اما شاید او آدم شنیدن باشد و بیش از خواندن از آن لذت ببرد و بیاموزد. باید به او آموزش داد که از کتاب خواندن بی‌نیاز نیست و حتی اگر نمی‌تواند با کتاب دوست شود، باید با آدم‌هایی که با کتاب دوست‌اند، در ارتباط باشد.»
این کارشناس حوزه نشر تاکید کرد که نباید به بهانه بی‌علاقگی و نابلدی یا بی‌حوصلگی، فاصله‌ای بین خودمان و کتاب ایجاد کنیم:«کتاب همچنان باید در دسترس باشد و به عنوان یک همراه در زندگی ما باقی بماند.»
کتاب، کلید تغییرات بنیادین در زندگی
ابتسام درباره اهمیت کتابخوانی گفت: «آدم‌هایی که در زندگی ما تأثیرگذار هستند، اهل مطالعه‌اند. کتاب است که فرق اساسی بین افراد را روشن می‌کند و حتی ثروتمندان و قدرتمندان نیز به کسانی نیاز دارند که اهل مطالعه باشند.»
او برای علاقه‌مند کردن افراد به کتاب تأکید کرد که باید علایق فرد را شناخت و کتاب‌هایی را پیشنهاد کرد که با دغدغه‌ها و علایق او همخوانی دارند. همچنین معرفی کتابخوانی به شکلی ساده و لذت‌بخش اهمیت دارد: «مطالعه کار سختی نیست، اگر کتاب‌ها متناسب با سطح و علاقه افراد باشند، شیرین خواهد شد.»
محمدرضا هراتی، معاون توسعه کتابخانه‌ها نیز با تأکید بر اهمیت عادت به مطالعه گفت: «اولین گام، اختصاص زمان کافی به مطالعه است.»
او به اهمیت برنامه‌ریزی برای کتابخوانی اشاره کرد: « مانند هر کار دیگری، مطالعه هم بدون برنامه‌ریزی ممکن نیست. داشتن نقشه راه مطالعاتی و مشورت با کتابخوانان حرفه‌ای می‌تواند کمک زیادی به ما بکند.»
هراتی عضویت در گروه‌های کتابخوانی را راهی برای انگیزش دانست و تأکید کرد که این جمع‌ها فرصتی برای تبادل نظر و آشنایی با کتاب‌های جدید هستند.
او همچنین پیشنهاد کرد که همیشه کتابی همراه داشته باشیم و حتی اگر زمان کمی داریم، هر روز یک صفحه مطالعه کنیم. چرخیدن در کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها و استفاده از کتاب‌های صوتی و الکترونیکی نیز از پیشنهادات دیگر اوست.
انتخاب آگاهانه کتاب؛ کلید شروعی لذت‌بخش در مطالعه
ابتسام درباره روش تشخیص کتاب‌های مفید و متناسب با علاقه‌مندی‌های افراد گفت:«اول از همه باید تکلیفمان با خودمان روشن باشد؛ یعنی بدانیم هدف و علاقه‌مان چیست. اگر این موضوع مشخص باشد، پیدا کردن کتاب خوب اصلاً کار سختی نیست. می‌توانیم از آدم‌های اهل کتاب بپرسیم یا در فضای مجازی جست‌وجو کنیم.»
او هشدار داد که اگر هدف و علاقه خود را ندانیم، کمک گرفتن از مشاور یا جست‌وجوی آنلاین هم نتیجه‌ای نخواهد داشت:«وقتی خودمان ندانیم دنبال چه هستیم، حتی بهترین مشاور هم نمی‌تواند کمکی کند و فضای مجازی هم ما را به جایی نمی‌رساند.»
ابتسام تأکید کردکه شروع کار اهمیت زیادی دارد:«مشاور معمولاً حواسش هست که کتابی را پیشنهاد ندهد که تجربه سنگین و اذیت‌کننده‌ای شود. اما اگر او هم یادش رفت، خودمان باید مراقب باشیم. نباید با کتاب‌های سنگین و تخصصی شروع کنیم، مخصوصاً اگر بخواهیم درباره علایق یا اهدافمان مطالعه کنیم.»
او توصیه کرد که ابتدا با کتاب‌های کلی‌تر و کم‌حجم شروع کنیم:«این نوع کتاب‌ها هم سبک‌تر هستند و هم این امکان را به ما می‌دهند که موضوعات متنوعی را امتحان کنیم. این‌گونه می‌توانیم علایق خودمان را به چالش بکشیم، موضوعات جدید را تجربه کنیم و در نهایت انتخاب‌های دقیق‌تری داشته باشیم.»
راز انتخاب کتابی که تا آخر بخوانیم
ابتسام در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان کتابی انتخاب کرد که آن را نیمه‌کاره رها نکنیم، معتقد است:«نیمه‌کاره رها کردن کتاب به‌خاطر بی‌علاقگی اتفاق بدی نیست. وقتی کتابی را شروع می‌کنیم و می‌بینیم خوشمان نمی‌آید، به دردمان نمی‌خورد یا کیفیت دلچسبی ندارد، کنار گذاشتنش اشکالی ندارد. خواندن و پیش رفتن در کتاب به ما نشان می‌دهد با آن کتاب چندچندیم.»
او تأکید کرد که این روزها، برخلاف گذشته، کتاب‌ها مثل هندوانه دربسته نیستند:«امروزه با یک جست‌وجوی ساده می‌توانیم به اطلاعات کافی درباره محتوای یک کتاب دست پیدا کنیم. اما در نهایت، علاقه یا بی‌میلی ما به یک کتاب بستگی به هدف و علاقه‌مان دارد. اگر ندانیم دقیقاً چه می‌خواهیم و چقدر می‌خواهیم، احتمال دلزدگی از کتاب‌ها بیشتر می‌شود.»
ابتسام معتقد است که درک حال‌وهوای خودمان پیش از انتخاب کتاب بسیار مهم است:«باید ببینیم حال و شرایط روحی‌مان چگونه است و بر اساس آن کتاب‌ها را انتخاب کنیم. اگر هدف و علاقه‌مان برایمان روشن باشد، احتمال اینکه کتابی را نیمه‌کاره رها کنیم، کمتر می‌شود.»
نگاهی تازه به سرانه مطالعه در ایران
محمدرضا هراتی، معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی، درباره وضعیت کتابخوانی در ایران توضیحاتی ارائه کرد که به تحلیل عمیق‌تری از آمارهای کتابخوانی نیاز دارد. وی اظهار داشت: «بر خلاف آنچه که برخی مطرح می‌کنند، وضعیت کتابخوانی در ایران وضعیت بحرانی و نگران‌کننده‌ای نیست. موضوع سرانه مطالعه ایرانیان و میزان کتابخوانی آن‌ها در چند دهه اخیر توجه بسیاری از جامعه نخبگان را به خود جلب کرده است. در این راستا، تاکنون ۱۲ پیمایش ملی در کشور برای سنجش سرانه مطالعه انجام شده، اما نتایج این پیمایش‌ها همیشه یکسان نبوده و تعریف مطالعه نیز اغلب به سلیقه و انگیزه سازمان‌ها و افراد بستگی داشته است.»
هراتی معتقد است یکی از مشکلات اصلی در این زمینه، نبود تعریف دقیق از مطالعه و همچنین عدم شفافیت در هدف سنجش است. او بیان کرد: «متأسفانه، این سردرگمی‌ها به تدریج موجب شده است که ایرانیان را به‌طور عمومی کتاب‌نخوان قلمداد کنند، که این نگاه ممکن است به تقویت حس تحقیر ملی منجر شود.»
معاون توسعه کتابخانه‌ها با اشاره به مفهوم سرانه مطالعه به‌عنوان میانگین زمانی که هر فرد در یک بازه زمانی مشخص برای مطالعه صرف می‌کند، به برخی کاستی‌های این معیار اشاره کرد. او توضیح داد: «مفهوم سرانه بیشتر در علم اقتصاد استفاده می‌شود و در حوزه مطالعه الزاماً کاربردی نیست، چرا که اندازه‌گیری دقیق این شاخص چالش‌برانگیز است. شاید معیارهای دیگری مثل تعداد کتاب‌های منتشر شده یا صفحات خوانده شده، دقت بیشتری داشته باشد. به‌عنوان مثال، کشور تایلند با جمعیت ۷۲ میلیون نفر و تولید ۶۷۵۰ عنوان کتاب در سال، سرانه مطالعه‌ای برابر با ۹ ساعت و ۲۴ دقیقه در هفته دارد که این عدد هم جای تأمل دارد و نیازمند دقت بیشتر است.»
هراتی همچنین به مسئله دسترسی به کتاب اشاره کرد و خاطرنشان کرد: «آیا دسترسی به کتاب در همه کشورها یکسان است؟ پیمایشی که دانشگاه تهران در زمستان ۱۴۰۲ برای نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور انجام داده، نشان می‌دهد که معیار زمانی سرانه مطالعه، ابزار مناسبی برای پاسخ به این پرسش نیست و نمی‌تواند معیاری دقیق برای مقایسه بین کشورها باشد.»
به باور او، بررسی جامع‌تری از وضعیت نشر، دسترسی به کتاب، زبان و فرهنگ جامعه می‌تواند دید بهتری از وضعیت کتابخوانی ایرانیان ارائه دهد.
آمار جدید کتابخوانی در ایران: ۳۶ درصد ایرانیان کتاب می‌خوانند
محمدرضا هراتی، معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی، درباره وضعیت کتابخوانی در ایران و چالش‌های دسترسی به کتاب گفت: «نتایج پیمایش ملی عادت‌های خواندن ایرانیان نشان می‌دهد ۳۶.۱ درصد از پاسخگویان در شش ماه گذشته حداقل یک کتاب ۱۰۰ صفحه‌ای (غیردرسی) را کامل خوانده‌اند. این آمار برای زنان (۳۹.۲ درصد) و جوانان ۱۵ تا ۲۹ سال (۴۱.۵ درصد) بیشتر است. همچنین افراد با تحصیلات دانشگاهی و کسانی که درآمد بالاتری دارند، در این زمینه آمار بالاتری را نشان داده‌اند.»
هراتی با اشاره به اینکه بیش از ۶۰ درصد از ایرانیان به کتاب دسترسی کافی ندارند، تأکید کرد که اقبال ۳۶ درصدی به کتاب در شش ماه گذشته، نافی گزاره‌های منفی در مورد کتاب‌نخوان بودن ایرانیان است و نشان می‌دهد که ایرانیانی که به کتاب دسترسی دارند، به طور متوسط در سال حداقل دو کتاب می‌خوانند.
او به چالش‌های موجود اشاره کرد و گفت: «افزایش قیمت کاغذ و هزینه‌های تولید، کاهش تیراژ کتاب‌ها و قیمت بالای کتاب از جمله مشکلاتی است که با آن روبرو هستیم. اما وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با تدابیری نظیر تولید کاغذ داخلی، حمایت از ناشران و ارائه بن به اقشار مختلف، به دنبال رفع این چالش‌ها است.»
به گفته هراتی، یکی از راهکارهای مؤثر برای افزایش دسترسی به کتاب، توسعه کتابخانه‌های عمومی است. او با اشاره به مدل موفق کشورهای مختلف همچون استرالیا، فنلاند و سنگاپور در زمینه گسترش کتابخانه‌های عمومی گفت: «در این کشورها، امانت کتاب از کتابخانه‌های عمومی به امری مرسوم تبدیل شده و یارانه‌های دولتی به‌طور مستقیم از طریق این کتابخانه‌ها به دست مردم می‌رسد.»
هراتی افزود: «در ایران نیز نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با ایجاد کتابخانه‌های مرکزی، ناوگان کتابخانه سیار و توسعه عدالت فرهنگی در سراسر کشور به دنبال افزایش دسترسی مردم به کتاب است. به‌عنوان مثال، تاکنون ۱۳ استان کشور دارای کتابخانه مرکزی هستند و ۱۸ استان همچنان نیازمند این مراکز هستند. همچنین ۵۳ کتابخانه سیار در مناطق دورافتاده فعالیت می‌کنند که تعداد آن‌ها در دولت سیزدهم افزایش یافته است.»
معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی با اشاره به اینکه بیش از نیمی از اعضای کتابخانه‌های عمومی کشور را کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهند، از برنامه‌های ویژه برای آن‌ها یاد کرد و افزود: «کتابخانه‌های ویژه کودکان و نوجوانان، نظیر کتابخانه‌های هدهد سفید، در توسعه کتابخانه‌های عمومی جایگاه خاصی دارند.»
بر اساس آمار، بیش از ۸۰ درصد ایرانیان عضو هیچ کتابخانه عمومی نیستند، و برای پوشش این نیاز، هر ۲۵ هزار نفر به یک کتابخانه عمومی نیاز دارد. در حال حاضر، ۲۸۰۰ کتابخانه عمومی در کشور فعالیت می‌کنند که بیش از ۸۰ درصد آن‌ها پس از انقلاب اسلامی ایجاد شده‌اند. هراتی با اشاره به برنامه‌های مختلف ترویج کتابخوانی نظیر طرح «کوله کتاب» برای مناطق صعب‌العبور و طرح «توشه کتاب» برای آموزش نویسندگی در روستاها، بر اهمیت این طرح‌ها برای گسترش عدالت فرهنگی تأکید کرد و افزود که این طرح‌ها با شتاب ویژه‌ای در حال پیشروی هستند.
پرامانت‌ترین کتاب‌ها در کتابخانه‌های عمومی ایران
معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی درباره پراستفاده‌ترین کتاب‌ها در کتابخانه‌های عمومی کشور به موضوعات مورد علاقه و استقبال مردم اشاره کرد. وی بیان کرد: «با توجه به آمارهای نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، بخش کودک و نوجوان، ادبیات داستانی و رمان، کتاب‌های روان‌شناسی، دینی و تاریخی، از پرامانت‌ترین دسته‌های کتاب در کتابخانه‌های عمومی کشور هستند.»
راهکارهای مؤثر برای علاقه‌مند کردن افراد به کتابخوانی در دنیای پر از سرگرمی‌های رسانه‌ای
حاتم ابتسام درباره روش‌های موثر برای علاقه‌مند کردن افراد به کتابخوانی در دنیای پر از رسانه‌ها و سرگرمی‌های متنوع، گفت:«بیان تجربه‌های شخصی و توصیف دل‌انگیز از کتابخوانی، تأثیر فوق‌العاده‌ای روی اطرافیان دارد. هر تجربه شیرینی که با دیگران مطرح کنی، دل آن‌ها را آب می‌اندازی.»
او توضیح می‌دهد که وقتی کسی از تجربه خود در کتابخوانی می‌گوید و این کار را مفید، دلگرم‌کننده و باحال توصیف می‌کند، شنوندگان هم انگیزه پیدا می‌کنند تا آن را امتحان کنند:«تعریف و تمجید از کتاب‌ها و صحبت درباره اثری که از کتابخوانی گرفته‌ایم، می‌تواند محرکی قوی برای کتابخوان کردن دیگران باشد.»
ابتسام به اهمیت فضای مجازی در ترویج این تجربیات اشاره می‌کند:«به‌اشتراک‌گذاری تجربه‌ها در فضای مجازی اثر بیشتری هم دارد، چون توجه آدم‌های بیشتری را جلب می‌کند. این امکان وجود دارد که حتی دورترین و بی‌ربط‌ترین افراد هم به آن تجربه واکنش نشان دهند و چیزی به آن بیفزایند.»
محمدرضا هراتی نیز با بیان لزوم تلاش همه‌جانبه برای ترویج کتابخوانی در جامعه، راهکارهایی مؤثر و پیشنهاداتی ارزشمند برای جذب مخاطبان به کتاب و مطالعه ارائه کرد. وی در خصوص راهکارهای فرهنگ‌سازی در این زمینه، گفت: «برای نهادینه کردن فرهنگ کتابخوانی باید با استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌ای و هدف‌گذاری‌های فرهنگی، گام‌هایی مؤثر برداشت تا اهمیت مطالعه و ارزش کتابخوانی به مخاطبان منتقل شود.»
هراتی تأکید کرد که آگاهی‌بخشی یکی از عناصر اساسی در فرهنگ‌سازی است و افزود: «رسانه‌ها باید با ارائه تصویری شایسته از تأثیرات مثبت کتابخوانی و معرفی نتایج آن در بهبود زندگی فردی و اجتماعی، مردم را به مطالعه تشویق کنند. همچنین، رسانه‌ها می‌توانند با معرفی کتاب‌های مورد تأکید رهبر انقلاب، برگزاری جلسات نقد و بررسی، تولید برنامه‌های کوتاه خوانش کتاب و نیز استفاده از شخصیت‌های شاخص و محبوب جامعه در تبلیغ کتابخوانی، مردم را به این موضوع علاقه‌مند سازند.»
او همچنین به اهمیت توجه به نقش کتاب در فرهنگ اسلامی-ایرانی اشاره کرد و گفت: «جایگاه دانش و آگاهی در آموزه‌های اسلامی و فرهنگ ایرانی همواره مورد تأکید بوده است و رسانه‌ها باید این آموزه‌ها را با استفاده از اندیشمندان و نخبگان جامعه برای ترویج سبک زندگی ایرانی-اسلامی به مخاطبان معرفی کنند.»
نقش خانواده و کودک و نوجوان در توسعه فرهنگ کتابخوانی
هراتی خاطرنشان کرد: «برای توسعه فرهنگ کتابخوانی، توجه به مخاطب کودک و نوجوان اهمیت ویژه‌ای دارد و باید این گروه‌ها را با برنامه‌های جذاب رسانه‌ای، همچون مسابقات، برنامه‌های معرفی کتاب، نماهنگ‌ها و حتی انیمیشن‌های مناسب به کتابخوانی ترغیب کرد. بهره‌برداری از ظرفیت خانواده‌ها، به‌ویژه مادران اهل مطالعه، نیز می‌تواند تأثیر بسزایی در ایجاد عادت کتابخوانی در فرزندان داشته باشد.»
او افزود: «تجربه‌های موفق سایر کشورها نیز باید بررسی شده و بومی‌سازی شوند تا راهکارهای مناسب برای گسترش فرهنگ کتابخوانی در جامعه شناسایی و اجرا شوند.»
ضرورت همکاری همه دستگاه‌ها برای توسعه فرهنگ کتابخوانی
هراتی به ضرورت همکاری همه دستگاه‌های فرهنگی کشور اشاره کرد و بیان داشت: «ترویج کتابخوانی تنها وظیفه نهادی خاص نیست، بلکه تمامی نهادها و سازمان‌های فرهنگی و آموزشی کشور باید با رویکردی جامع، در این زمینه فعال باشند. در همین راستا، تدوین و اجرای سند ملی خواندن و ترویج مطالعه مفید، گامی مؤثر بوده و کمیته‌ای دائمی از نمایندگان دستگاه‌های مختلف برای تحقق این هدف تشکیل شده است.»
او افزود:« این کمیته شامل نمایندگانی در سطح معاون دستگاه یا بالاتر از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سازمان تبلیغات اسلامی، ستاد عالی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد، معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، وزارت ورزش و جوانان، ستاد کل نیروهای مسلح، شورای‌عالی استان‌ها، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیّه، مرکز رسیدگی به امور مساجد، مجمع ناشران انقلاب اسلامی، وزارت کشور، شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت راه و شهرسازی و معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری است.»
نظر شما