گذری در بازار تاریخی امین السلطان

گروه ایرنا زندگی - میدان «امین السلطان» در جنوب بازارچه امین السلطان قرار داشت؛ بازارچه‌­ای که به گفته جعفر شهری در اواسط دوره قاجار و به دست «میرزا ابراهیم امین السلطان» ساخته شد و فرزندش «علی اصغر خان» که او هم امین‌السلطان لقب داشت، آن را گسترش داد. از همان ابتدا این بازارچه محل بارانداز و تخلیه بارهای هیزم و ذغال و خوار و بار تهران بود. بار از شهرستان‌ها به دروازه‌های تهران و این بازارچه می‌رسید و بعد از آن در بین مغازه‌­های تهران توزیع می‌­شد.

*** سر قبر آقا

 به گفته جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» تاجرانی که با شتر بار خود را به تهران و دروازه­های جنوبی شهر می­رساندند، شب را در کاروانسرای بزرگی که «خانات» نام داشت و جنوب بازارچه احداث شده بود اتراق می­‌کردند.

این کاروانسرا «چرخ یابو»های معروفی داشت که حکم وانت­ها و وسایل باربری امروز را داشتند و هر کس می­خواست باری بزرگ حمل کند، به این کاروانسرا مراجعه می­کرد. درست کنار میدان امین السلطان، کوچه مرغی­ها به چشم می­خورد که تا یک دهه گذشته پاتوق بزرگی برای پرنده ­بازهای تهران بود. قبرستان تاریخی نزدیک بازارچه، از خیابان مولوی شروع می­شد و تا بقعه «امام جمعه» ادامه پیدا می­کرد که به «سر قبر آقا» معروف بود. این روزها تنها بخش کوچکی از این قبرستان در محوطه سرقبرآقا باقی مانده است.

*** سقف خرپا و خرک

بازارچه امین السلطان بازارچه‌­ای مسقف است که سقف و ساباط قدیمی آن تنها در چند نقطه از بازارچه باقی مانده. خرپا و خرک­ها و تیرک­های چوبی و فلزی بار شیروانی‌­های سقف این بازارچه را به دوش می‌­کشند. مسجد «حمزه سید الشهدا» با قدمت کمتر از نیم قرن، در دل بازارچه قرار دارد. انتهای بازارچه، سقاخانه‌­ای به چشم می­خورد که رهگذران کنار آبخوری آن توقف کوتاهی می­‌کنند. نزدیک این بازار، کاروانسراهایی بودند که در آن حیوانات باربر مثل شتر و قاطر نگهداری می­شدند و صاحبانشان کالاها و اجناس را از شهرهای دیگر به تهران می‌آوردند و می‌­فروختند و جنسی دیگر از اینجا با خود به شهرشان می‌­بردند. برای همین تردد احشام و حیوانات باربر در این محدوده زیاد بود.

*** دعواهای لوطی های چهارراه سوسکی

کنار بازارچه، حجره­‌هایی قدیمی به چشم می‌خورند. کاروان­هایی در قدیم از شهرهای مختلف به تهران می­‌آمدند. افراد متمکن آن در کاروانسرای خانات اقامت می­‌کردند و خدم و حشم آن­ها یا مردمی که بضاعت خیلی زیادی نداشتند، در این حجره­‌های کوچک ساکن می­شدند. از نقاطی مثل ورامین برای فروش محصولات کشاورزی خود به خصوص گرمک و هندوانه و خیار به تهران می‌­آمدند و زن و بچه خود را هم به همراه می‌­آوردند. شب را در این حجره‌­ها می­‌ماندند و صبح خیلی زود به سمت ورامین راه می­‌افتادند تا غروب به آنجا برسند.

 از قدیم دعواهای چهارراه سوسکی و زیر بازارچه هم  شهرت داشت. دلیلش هم نزدیکی به چهارراه صابون‌پزخانه و میدان خراسان بود و رفت و آمد جاهل­‌ها و لوطی‌­ها در این بازارچه. البته سال­ها است بافت محله تغییر کرده. اما تنوع فرهنگی کارگران و کسبه این‌جا باعث شده که همچنان بساط دعوای هر روزه در این بازار برقرار باشد.

*** قهوه خانه شاغلام اینجا بود

چهارراه سوسکی در حوالی بازار امین السلطان و چهارراه مولوی قرار داشت. قصه وجه تسمیه این چهارراه به دوره فتحعلی‌شاه برمی­گردد. در آن دوره گسترش تجارت با سایر کشورها اتفاق می‌افتد و برای اولین بار کالاهایی از اروپا به ایران و تهران می‌­آیند. در میان این کالاها تخم نوعی سوسک به تهران می‌­آید و از این بازارچه، کم کم به کل شهر تهران پخش می­شود. این نوع از سوسک­ها تا قبل از این ماجرا در تهران و حتی شهرهای دیگر وجود نداشتند. سوسک‌­های بالدار قهوه‌­ای سوخته دیگر برای اهالی تهران به چهره آشنایی تبدیل شده است. کاروانسراهای محله مولوی و دیگر محله­‌های اطراف بازار، اولین نقاطی بودند که این سوسک­ها در آن رشد پیدا کردند. این دلیل نامگذاری چهارراه سوسکی در بازار امین السلطان است.

در این بازارچه از همان ابتدا مغازه‌­های عمده فروش خوار و بار حضور داشتند. قهوه خانه «شاغلام» در بازارچه امین السلطان هم خیلی معروف بود و نقاشی­‌های قهوه خانه‌­ای و اجرای نقالی داشت و پاتوق لوطی‌­های محله بود.