گروه ایرنا زندگی - تذهیب از معروف‌ترین رشته‌های هنری در ایران است که در طول سالیان طولانی برای تزیین بناها، کتاب‌ها، آثار هنری و ظروف مختلف از آن استفاده کرده‌اند. ظرافت این هنر سبب محبوبیت آن در عرصه‌های مختلف صنعتی مانند چاپ و بسته‌بندی نیز شده است. برخی هنرمندان، تذهیب را زیرمجموعه‌ای از نگارگری ایرانی می‌دانند؛ اما ویژگی‌های منحصربه‌فرد این هنر، آن را در طول زمان به رشته‌ای مستقل تبدیل کرده است.
ایران در طول تاریخ پر فرازونشیب خود، هنرمندان بزرگی به جهان عرضه کرده است. بسیاری از آثار هنری و صنایع دستی ایران میراث این هنرمندان هستند. چنانچه به آشنایی با هنرهای اصیل ایرانی علاقه دارید، در این مقاله با ما همراه شوید. در ادامه ما به معرفی هنر تذهیب، کاربردها و مکتب‌های آن و تفاوت تذهیب و نگارگری می‌پردازیم.
درباره تذهیب
تذهیب هنر آراستن متون، کتاب‌ها، تابلوها و آثار و بناهای هنری و تاریخی با شیوه‌های مختلف نگارگری و طراحی است. هنرمند تذهیب کار با استفاده از نقوش بدیع و زیبا و به‌کارگیری رنگ‌ها و زرکاری، متون مذهبی، دیوان اشعار، آثار خطاطی، انواع پارچه و بناهای تاریخی متنوع را تزیین می‌کند. این تزیینات در بخش‌های مختلفی از این آثار به چشم می‌خورد.
برجسته‌ترین نمونه‌های تذهیب، در نسخه‌های خطی کتاب‌های دینی مانند قرآن و دیوان‌های شعری برجسته از شاعران ایران‌زمین مانند دیوان حافظ دیده می‌شوند. بناهای تاریخی به‌جای‌مانده از دوره‌های مختلف تاریخی نیز با سبک‌های هنری مخصوص به هر دوره آراسته شده‌اند.
در تذهیب بیشتر از نقش‌های اسلیمی، گل و بوته، برگ‌های ختایی، اشکال هندسی و بته‌جقه استفاده می‌کنند. در روش سنتی طراحی نقوش اصلی را با استفاده از رسم خطوط زرین با طلا انجام می‌دادند و از رنگ مشکی تنها برای طراحی خطوط میانی استفاده می‌کردند. رنگ‌های متنوع در آثار نیز از ترکیب طلا با فلزاتی مانند مس و نقره به دست می‌آمد. به این ترتیب، در گذشته هنر تذهیب را ترکیبی از طلاکاری و طراحی با خطوط مشکی می‌دانستند؛ اما امروزه از رنگ‌های متنوعی برای خلق آثار هنری تذهیب استفاده می‌کنند.
هنر تذهیب در ایران نخست برای تزیین نسخ قرآنی به وجود آمد. جایگاه برجسته قرآن و متون دینی و تمایل به تشویق افراد جامعه برای مطالعه و نزدیکی به این آثار، از دلایل اصلی شکل‌گیری تذهیب ایرانی بودند. این هنر تاثیر قابل‌توجهی بر گسترش کتابخانه‌ها در ایران و بهبود فرهنگ کتابخوانی نیز داشت. در گام بعدی، هنر تذهیب جای خود را در تزیین تابلوهای خطاطی، آثار هنری، ظروف تزیینی و کاشی‌ها نیز پیدا کرد.
در بقایای آثار هنری مربوط به سایر کشورهای جهان و به‌خصوص همسایگان ایران، تاثیر هنر تذهیب ایران به‌خوبی مشهود است. نمونه‌هایی از آثار تاریخی مکتوب کشورهای عرب زبان، هند و ترکیه وجود دارند که با تقلید از آثار تذهیب ایرانی طراحی شده‌اند. تذهیب ایران با سبک طراحی خاص در نقاط مختلف جهان شناخته می‌شود و با نمونه آثار اروپایی نیز تفاوت‌های بسیاری دارد. در آثار هنری اروپایی این رشته از طراحی حیوانات و انسان‌ها و سایر مناظر طبیعی استفاده بیشتری می‌کردند.
تذهیب هم به‌صورت مستقل و هم به‌صورت ترکیب با سایر هنرها مانند مینیاتور، نگارگری و منبت انجام می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های هنر تذهیب می‌توان به ایجاد خطوط و طراحی‌های متقارن اشاره کرد. در گذشته برای انجام تذهیب با ضربه بر قطعات کوچک طلا، سطح مورد نظر کار را زراندود می‌کردند و سپس با استفاده از عسل، سریش یا صمغ، طلاها روی سطح ثابت می‌شدند.
امروزه از ورقه‌های آماده طلا برای تذهیب سطوح استفاده می‌کنند. برای جلای بیشتر طراحی نیز پس از اتمام طلاکوب، نقره کاری انجام می‌شود. در نقره کاری با سنگ عقیق بخش‌های مختلف اثر تذهیب را جلا می‌دهند. در مراحل بعدی، کار طراحی اصلی به سطح موردنظر تذهیب کاری منتقل و رنگ‌آمیزی اثر آغاز می‌شود.
معنی تذهیب
تذهیب کلمه‌ای عربی از ریشه «ذهب» (به معنی طلا) است که معنی زراندود کردن یا طلاکاری می‌دهد. این هنر را به‌عنوان شاخه‌ای از هنر نگارگری می‌شناسند و طراحی، رنگ‌آمیزی و طلاکاری پایه‌های اصلی خلق آن به شمار می‌روند. به هنرمندانی که در این رشته فعالیت می‌کنند «مذهّب» می‌گویند. به مرور زمان و در طول تاریخ تغییرات بسیاری در ساختار آثار هنرمندان تذهیب به وجود آمده است؛ اما هم‌چنان استفاده از خطوط زرین با طراحی خطوط سیاه از مهم‌ترین مشخصه‌های این هنر است.
انواع تذهیب
هنر تذهیب در شمار ظریف‌ترین هنرهای ایرانی قرار دارد. از تذهیب در کنار هنرهایی مانند نگارگری، مینا کاری، خاتم کاری و مرصع به‌عنوان اصیل‌ترین هنرهای ایرانی یاد می‌کنند. این هنر زیرمجموعه‌ای از شاخه هنرهای تجسمی است و در حالت کلی طرح‌های آن را بر اساس سه الگوی زیر تقسیم‌بندی می‌کنند:
نقوش اسلیمی
نقوش ختایی
نقوش مشعر (تشعیر)
در طراحی با نقوش اسلیمی از اشکال هندسی و منظم برای طراحی الگوی تذهیب استفاده می‌کنند. این نقوش شامل طراحی‌های خط کوفی نیز می‌شوند و از آن با نام نقوش اسلامی یاد می‌کنند. در نقوش ختایی گل‌های به هم پیوسته با ساقه‌ها و برگ‌های در هم تنیده طراحی زمینه کار را تشکیل می‌دهند. این نمونه از آثار تذهیب در کاشی‌کاری‌های سردر مساجد و بناهای تاریخی به چشم می‌خورد. تذهیب با نقوش ختایی در قرن ششم هجری قمری رواج یافت و به اوج رسید.
در طراحی به سبک مشعر با ترکیب نقوش اسلیمی و ختایی، طراحی زمینه تذهیب را انجام می‌دهند. در این شیوه استفاده از تصاویر پرندگان، حیوانات، انسان و طبیعت نیز رواج دارد و در بعضی طراحی‌های به‌جای‌مانده این سبک، نمونه‌هایی از تصاویر موجودات افسانه‌ای نیز دیده می‌شوند. سبک تشعیر را با نام «رویانگاری» نیز می‌شناسند و از معروف‌ترین طراحی‌های این سبک می‌توان به نقش‌های درگیری حیوانات اشاره کرد. استفاده از تذهیب تشعیر در تزیین کتاب‌ها و نسخ خطی متداول است؛ اما از نقوش حیوانات در طراحی صفحات قرآن استفاده نمی‌کنند.
رنگ غالب در تذهیب به سبک تشعیر طلایی است و استفاده از رنگ‌های متنوع گیاهی، معدنی و شیمیایی در رنگ‌آمیزی انواع دیگر این هنر کاربرد بیشتری دارد. رنگ‌های گیاهی شامل عصاره‌هایی طبیعی از پوست گردو، چای، حنا و صمغ عربی می‌شود. رنگ‌های معدنی نیز از طلا و سایر فلزات مانند نقره، قلع، سرب، مس و ترکیب آن‌ها با یکدیگر به دست می‌آیند. اکسید انواع فلزات ترکیب رنگ‌های مختلف را به وجود می‌آورند. رنگ‌های روغنی و انواع گواش و آبرنگ‌ها نیز رنگ‌های شیمیایی هستند.
کاربردهای تذهیب
تذهیب شاخه‌های متعددی دارد که از هرکدام از آن‌ها برای منظور متفاوتی استفاده می‌کنند. از معروف‌ترین کاربردهای این هنر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تذهیب حاشیه
تزیین خطاطی‌ها و تابلوهای بزرگ
طراحی نقوش بافت‌ها
طراحی کاشی بناها و بازسازی آثار تاریخی
صنعت چاپ و بسته‌بندی
در تذهیب حاشیه، از نقوش تزیینی تنها در کادربندی صفحات کتاب‌ها، تابلوها یا عکس‌ها استفاده می‌کنند. از مهم‌ترین نمونه‌های تذهیب حاشیه می‌توان تزیینات قرآنی، دیوان اشعار و کتب تاریخی را نام برد. در تذهیب حاشیه، خطوط طراحی و نقش و نگارها ظرافت بالایی دارند و رنگ‌ها هماهنگ با متن یا تصویر انتخاب می‌شوند. از این شاخه تذهیب در صنعت چاپ نیز بسیار استفاده می‌کنند.
برای تزیین خطاطی‌ها و تابلوهای بزرگ، بخش‌های مختلفی از تابلو و میان حروف و کلمات تزیین می‌شوند. از این روش برای جلوه بیشتر آثار هنرمندان خطاط استفاده می‌کنند و میان نقوش تذهیب، طراحی گل و بوته و حیوانات به چشم می‌خورد. بسیاری از تابلوهای زینتی مورد توجه علاقه‌مندان به هنرهای دستی، در این دسته از آثار تذهیب قرار می‌گیرند.
در طراحی نقوش بافت‌ها مذهبان انواع نقوش اسلیمی، هندسی، گل و بوته و حیوانات را برای تهیه نقشه قالی، گلیم، جاجیم، انواع فرش و منسوجات دیگر ترسیم می‌کنند. نقاشی دیواری از دیگر کاربردهای تذهیب به شمار می‌رود و از آن برای زیباسازی فضاهای سنتی و تاریخی استفاده می‌کنند.
یکی از پر کاربردترین شاخه‌های هنر تذهیب، طراحی کاشی بناها و بازسازی آثار تاریخی است. با وجود پیشرفت الگوهای معماری و ابداع طراحی‌های نوین، استفاده از نشانه‌های سنتی در ساخت بناها هم‌چنان طرفداران بسیاری دارد.
شاخه‌های مختلف تذهیب در صنعت چاپ و بسته‌بندی نیز کاربرد بالایی دارند. کارت پستال‌ها و انواع لوح تقدیر نمونه‌هایی از کاربرد تذهیب در صنعت چاپ هستند. در بازار نیز مغازه‌های مختلفی از تولیدات آثار مذهبان فعالیت می‌کنند. امروزه در هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای و مدارس کار و دانش، رشته‌های تحصیلی برای آموزش شاخه‌های مختلف تذهیب وجود دارند. دانش‌آموزان بسیاری با تحصیل در این رشته‌ها در بخش‌های مختلف بازار مشغول به کار می‌شوند.
تاریخچه تذهیب
پیشینه هنر تذهیب در ایران به دوران ایران باستان و زمان حکومت ساسانیان برمی‌گردد. در زمان پیدایش این هنر، تذهیب به‌صورت گچبری‌های دیواری و نقش و نگارهایی بر ظروف سفالی بود. در زمان ایران باستان از تذهیب با نام هنر «زرنگاری» یاد می‌کردند. پس از ورود اسلام به ایران از این هنر برای تزیین بناهای اسلامی و کتاب‌های دینی استفاده کردند و از آن با عنوان هنری اسلامی یاد می‌شد.
تذهیب در زمان شکل‌گیری خود به‌دلیل برخی تشابه‌ها در نقش و طرح، با هنر نگارگری یکسان در نظر گرفته می‌شد؛ اما به مرور زمان جای خود را به‌عنوان هنری مستقل پیدا کرد. مذهبان در طول تاریخ به دربار پادشاهان ایرانی رفت و آمد می‌کردند و مورد توجه حاکمان بودند.
در زمان حکومت سلجوقیان هنر تذهیب هم‌چنان برای تزیین بناها و ظروف مختلف کاربرد داشت. با آغاز حکومت تیموریان تذهیب شکل تازه‌ای به خود گرفت و پیشرفتهای قابل‌توجهی کرد. در این دوره هنرمندان از سراسر ایران به دربار پادشاهان تیموری دعوت شدند و به خلق آثاری ماندگار پرداختند. در زمان تیموریان کتابخوانی رونق فراوان داشت و کتابخانه پایتخت، محل کار مذهبان بود. از شیوه انجام این هنر در دوره‌های مختلف تاریخی با نام «مکاتب تذهیب» یاد می‌کنند.
بیشترین کاربرد هنر تذهیب در دوره حکومت تیموریان در تزیینات کتاب‌ها و خطاطی بود. به این ترتیب کتابخوانی در این دوره روزبه‌روز جذابیت بیشتری پیدا کرد. در دوره حکومت صفویان نیز رونق این هنر در آثار تاریخی، کاشی‌کاری بناها و کتاب آرایی ادامه داشت. امروزه بسیاری از نمونه‌های برجسته هنر تذهیب ایرانی از دوره‌های مختلف تاریخی در موزه‌های بزرگ جهان به چشم می‌خورند.
در دوره صفویان هنرمندان مذهب ایرانی به سایر کشورها سفر کردند و سبب گسترش هنر تذهیب به دیگر نقاط جهان شدند. تاسیس دانشکده نقاشی ایران و هند زمینه شکل‌گیری این هنر در هند و کشورهای همسایه آن را فراهم کرد. هنرمندان مغول و عثمانی نیز با الگوبرداری از آثار هنرمندان ایرانی در عصر صفویان آثاری قابل‌توجه خلق کردند.
در زمان حکومت صفویان، اصفهان به مرکز تولید آثار هنری تذهیب و نگارگری تبدیل شد و آثار هنرمندان بسیاری از این دوره هم‌چنان در این شهر پابر جا است. پس از صفویان گرچه تذهیب ایرانی از بین نرفت، از دوران شکوفایی خود فاصله بسیاری گرفت.
در نخستین سال‌های حکومت قاجار، آثار هنرمندان تذهیب شباهت بسیاری به نمونه‌های مربوط به دوره صفویه داشت. فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه، برخلاف آقامحمدخان قاجار از پادشاهان علاقه‌مند به آثار هنری بودند. تذهیب در زمان حکومت این پادشاهان نیز بیشتر به‌صورت آثار مکتوب و تزیین نسخه‌های خطی رواج داشت. در زمان مظفرالدین شاه قاجار صنعت چاپ رونق گرفت و تولید نسخه‌های خطی و آثار دست‌نویس کاهش پیدا کرد. در این زمان از هنر تذهیب در کتاب‌ها در مقدمه، بخش پایانی و برخی صفحات میانی کتاب استفاده می‌شد. به مرور زمان آثار مذهبان دوره قاجار از آثار مربوط به دوره صفوی فاصله گرفت و امروزه این دو دسته به‌خوبی از یکدیگر قابل تشخیص هستند.
با مطالعه و بررسی آثار مذهبان ایران و کشورهای اطراف آن از گذشته تاکنون، تاثیر هنر تذهیب ایران بر دیگر کشورها مشخص می‌شود. هنرمندان رشته تذهیب در کشورهای عربی و ترکیه، بیشترین تاثیر را از تذهیب ایرانی گرفته‌اند. تذهیب ایران در دنیا نظیر ندارد و آثار هنرمندان اروپایی در این رشته نیز بسیار متفاوت و قابل تشخیص از آثار ایرانی است.
مکتب های تذهیب
هنر تذهیب مکتب‌های مختلفی دارد که بر اساس دوره‌های تاریخی تقسیم‌بندی می‌شوند. در واقع سبک و شیوه طراحی آثار مذهبان دوره‌های مختلف تاریخی، سبب تغییر در آثار هنری آن‌ها شده است. هرکدام از مکتب‌های تذهیب را به نام سلسله تاریخی زمان آن نام‌گذاری کرده‌اند و هرکدام از این مکتب‌ها نیز زیرشاخه‌های متنوعی دارند.
مکتب های تذهیب بیانگر روحیات و ویژگی‌های حکومت‌ها و هنرمندان در دوره‌های تاریخی هستند. برای نمونه می‌توان از آثار هنری قرن چهارم هجری قمری با ویژگی سادگی یاد کرد یا آثار مربوط به قرن‌های پنجم و ششم هجری قمری انسجام بیشتری دارند. در سده‌های هفت و هشت هجری قمری تجمل و شکوه بیشتری در آثار هنری مذهبان به چشم می‌خورد و این هنر در دو سده پس از آن، یعنی سده‌های ۹ و ۱۰ هجری قمری رو به‌سادگی و ظرافت و در عین حال شکوه بیشتر رفته است.
تشخیص مکتب‌های مختلف تذهیب و همین طور شاخه‌های زیرمجموعه آن‌ها از روی تفاوت در طراحی‌ها، رنگ‌ها، شکل نقشه‌ها و چیدمان خطوط صورت می‌گیرد. به‌طور مثال، در شاخه بخارا در مکتب سلجوقی استفاده از رنگ‌های تیره و پررنگ متداول بوده است. مکتب های تذهیب به شرح زیر هستند.
مکتب سلجوقی
مهم‌ترین ویژگی در تذهیب مکتب سلجوقی استفاده از نقوش ختایی به‌جای خطوط هندسی است. این شیوه از طراحی در این دوره در کتاب‌های مذهبی به‌وفور استفاده می‌شد و سبب تغییر خط کوفی ساده به خطوط کوفی تزیینی، ثلث و رقاع شد.
مکتب ایلخانی (تبریز)
در دوره ایلخانی تبریز پایتخت حکومت و مهم‌ترین مرکز خلق آثار هنری در ایران بود. پادشاهان و وزیران دولت ایلخانی علاقه بسیاری به هنرمندان و آثار هنری داشتند؛ ازاین‌رو، تذهیب در این دوره رونق فراوان داشت. از مکتب ایلخانی با نام «مکتب تبریز» نیز یاد می‌کنند و آثار برجسته‌ای از آثار هنرمندان ایلخانی در این شهر به یادگار مانده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب ایلخانی می‌توان به نقوش زاویه دار در طراحی آثار تذهیب این دوره اشاره کرد.
در طراحی آثار تذهیب دوره ایلخانی نمونه‌های متنوعی از اشکال ستاره‌ای، هشت‌پر و دوازده‌پر به رنگ آبی به چشم می‌خورند. زمینه کار در آثار این دوره لاجوردی است و از نقش و نگارهای درشت استفاده شده است. کتاب‌های خطی در دوره ایلخانی با خط کوفی و به‌صورت پهن نوشته می‌شدند.
مکتب تیموری (هرات و شیراز)
دوره تیموریان را به‌عنوان دوره اوج هنر تذهیب می‌شناسند. در این دوره سلطان بایسنقر از معروف‌ترین پادشاهان تیموری، علاقه بسیاری به هنرهای تذهیب، خطاطی و نگارگری داشت و خود نیز در این زمینه‌ها ماهر بود. کتابخانه بزرگی در هرات توسط این پادشاه به وجود آمد و جمعی از هنرمندان در این کتابخانه شروع به خلق آثار هنری کردند.
ویژگی آثار تذهیب در مکتب تیموری یا هرات، تزیینات ظریف و پیچیده است. مذهبان در این دوره در طراحی‌های خود از نقوش گیاهان، طبیعت و پرندگان استفاده می‌کردند. زیباترین نمونه‌های تذهیب تیموری مربوط به کتب دینی و قرآن می‌شود که به پادشاهان تیموری از جمله سلطان بایسنقر تقدیم می‌شدند. در نمونه آثار مکتب تیموری از طلا و لاجورد بسیار استفاده کرده‌اند و سبک تشعیر نیز در این دوره به وجود آمده است. شاخه‌های شیراز، تبریز و خراسان از زیرمجموعه‌های مکتب تیموری است.
مکتب صفوی
در دوره حکومت صفویان هنر تذهیب هم‌چنان در اوج بود. در مکتب صفوی طراحی صفحات نخست، پایانی و میانی کتاب‌های تاریخی و دینی با طرح‌های اسلیمی، شمسه و ترنج رواج یافت. مرصع کاری یا جواهرنشان کردن نیز در مکتب صفوی در آثار تذهیب وارد شد. «مرصع» در زبان عربی «آنچه با جواهر تزیین شده باشد» معنی می‌دهد.
از ویژگی‌های آثار تذهیب در مکتب صفوی می‌توان به استفاده از زمینه آبی با نقش و نگارهای برجسته طلایی و نقره‌ای و استفاده از رنگ‌های سبز، سفید، آبی و قرمز در تزیینات کناری اشاره کرد. کتاب‌های این دوره با خط نستعلیق نوشته شده‌اند و برخی از قرآن‌ها را زرافشان کرده‌اند.
مکتب قاجار
در دوره قاجار هنر تذهیب شکوه دوره‌های قبل را نداشت؛ اما در حدود ۵۰ اثر نفیس از هنرمندان این دوره به‌جای مانده است. از آثار هنری مربوط به مکتب قاجار امروزه در موزه‌های رضا عباسی، ملک، مجلس و کاخ گلستان نگهداری می‌کنند. بیشترین نمونه‌های تذهیب در این مکتب در صفحه‌های نخست و پایانی کتاب‌های دینی به چشم می‌خورند. برخی از صفحات میانی این کتاب‌ها نیز تزئیناتی جالب‌توجه دارند.
از مهم‌ترین ویژگی‌های آثار تذهیب در مکتب قاجار می‌توان به ایجاد بافت‌هایی منظم و ظریف با سوزن در طلاکاری‌های آثار هنری اشاره کرد. از این روش با نام «سنجاق‌نشان» یاد می‌کنند.
تفاوت تذهیب و نگارگری
هنر تذهیب در واقع یکی از شاخه‌های نگارگری ایرانی است که ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. مشخصه‌های این هنر آن را به شاخه‌ای مجزا از نگارگری تبدیل کرده‌اند. اساس هنر تذهیب بر طراحی با خطوط منحنی استوار است و به‌شکل معمول از خطوط راست و شکسته در این هنر استفاده نمی‌شود.
طراحی سبک گل و مرغ از متداول‌ترین نمونه‌های تذهیب است. این نمونه از طراحی‌ها در تزیین انواع کتاب‌ها و تابلوهای خطاطی استفاده می‌شوند. این سبک خاص سبب یکسان دانستن هنرهای تذهیب و نگارگری برای بسیاری افراد شده است؛ اما در حقیقت تذهیب، پا را از طراحی فراتر می‌گذارد و در برخی نمونه‌ها به هنرهایی مانند خاتم کاری، کاشی‌کاری و حکاکی نزدیک می‌شود.
در بازه‌هایی از تاریخ، تزیین خطوط و کتاب‌های دست‌نویس توسط خود خطاط و نویسنده انجام می‌شد؛ اما به مرور زمان این وظیفه به دوش مذهبان افتاد که سبب استقلال بیشتر این هنر شد. به این ترتیب مذهبان صنفی مجزا از نگارگران به وجود آوردند و در طول زمان از این هنر به کسب درآمد پرداختند.
از دیگر تفاوت‌های هنر تذهیب با نگارگری می‌توان به ریزی خطوط طراحی در تذهیب نسبت به نگارگری اشاره کرد. برای رنگ‌آمیزی طرح‌های تذهیب از قلم‌موهای سر باریک استفاده می‌کنند. مهارت هنرمندان در این رشته در طول زمان با تکرار و تمرین فراوان به دست می‌آید.
امروزه بسیاری از هنرمندان آثار تذهیب خود را هم‌چنان با الهام از نمونه طراحی‌های نخستین این رشته در دوره‌های تاریخی قبل انجام می‌دهند. در این شیوه تنها رنگ‌ها متنوع شده‌اند؛ اما نقوش با آثار گذشته یکسان هستند. برخی از هنرمندان مذهب نیز با تلفیق این هنر با سایر رشته‌های هنری به طراحی‌های جدید رسیده‌اند.
مواد و ابزار مورد نیاز در تذهیب
مذهبان در طول تاریخ از ابزار مختلفی برای رسم انواع خطوط در آثار خود استفاده می‌کردند. با گذشت زمان برخی ابزار شکل پیشرفتهای گرفته‌اند؛ اما امروزه هم‌چنان از بسیاری ابزار سنتی همین رشته استفاده می‌شود. مهم‌ترین وسایل مورد نیاز در تذهیب به شرح زیر هستند.
قلم موی تذهیب
قلم مو از مهم‌ترین ابزار در هنر تذهیب است و باید بسیار نرم باشد. در گذشته، قلم موی تذهیب را از موی گردن گربه یا سمور می‌ساختند. امروزه نیز در بسیاری از نقاط جهان این قلم موها را از موی سنجاب و سمور می‌سازند. قلم موهای طبیعی و به‌خصوص قلم موی سنجاب از با کیفیت‌ترین قلم‌ها هستند و کیفیت رنگ‌آمیزی را بالا می‌برند.
با وجود وسواس بسیاری از هنرمندان رشته تذهیب به استفاده از قلم موهای طبیعی، استفاده از انواع مصنوعی این قلم ها نیز امروزه مرسوم است.
کاغذ
استفاده از کاغذ مناسب در هنر تذهیب اهمیت بالایی دارد. کاغذهای نازک و بی‌کیفیت به مرور زمان کیفیت طراحی را از بین می‌برند. استفاده از مواد طبیعی و گیاهی در رنگ‌آمیزی تذهیب نیز تاثیر بسیاری در ماندگاری این آثار هنری دارد. مذهبان پس از انتخاب کاغذ مناسب، آن را آهار می‌دهند و سپس مهره‌کشی می‌کنند.
برای آهار دادن به کاغذ تذهیب، نخست باید ترکیب نشاسته و آب را با غلظت مناسب تهیه کرد. در مرحله بعد این مایع باید جوشیده شود تا به قوام مناسب برسد. هنرمندان در این مرحله با قلم مویی بزرگ سطح کاغذ تذهیب مورد نظر خود را آغشته به نشاسته می‌کنند.
پس از خشک شدن لایه نشاسته، نوبت به مهره‌کشی می‌رسد. این مرحله برای جلای بیشتر کاغذ انجام می‌شود و برای این منظور با استفاده از سنگ عقیق، یشم یا دیگر سنگ‌های تزیینی سطح کاغذ را صیقل می‌دهند. مهره‌کشی نیاز به مهارت بالا دارد تا نتیجه کار یک دست، براق و کاملا صاف شود.
کاغذ پوستی
امروزه طراحی نخست تذهیب را روی کاغذ پوستی یا کالک انجام می‌دهند و سپس به کاغذ اصلی منتقل می‌کنند. در گذشته به‌دلیل عدم دسترسی به این نوع کاغذها، طرح نخست را روی کاغذی معمولی رسم و سپس آن را با سوزن سوراخ می‌کردند. سپس این کاغذ را روی کاغذ اصلی می‌گذاشتند و روی آن گرد خاک می‌پاشیدند. به این ترتیب طرح اصلی روی کاغذ تذهیب می‌افتاد.
به طراحی ایجاد شده بر کاغذ اصلی از روی کاغذ سوراخ‌دار، «داغ» می‌گفتند. امروزه نیز استفاده از این روش سنتی میان برخی از برجسته‌ترین اساتید تذهیب رواج دارد.
طلا و نقره
طلا از مهم‌ترین ابزار هنر تذهیب است که در طول زمان به‌شکل‌های مختلفی از آن استفاده شده است. ورق‌های طلا در دوره سلجوقیان متداول بود. در دوره‌های بعد با استفاده از «سریشم» یا عسل، طلای خام را بر صفحه کار می‌چسباندند و با مهره‌کشی به جلای مورد نظر خود می‌رسیدند. استفاده از سنجاق برای تثبیت طلا بر کاغذ نیز در دوره قاجاریان رواج داشت و از آن با نام روش «سنجاق‌نشان» یاد می‌کردند. استفاده از نقره در آثار هنری تذهیب برای تنوع بیشتر رنگ و براقی اثر بود.
رنگ
انواع رنگ‌ها از ابزار اصلی هنر تذهیب هستند. هرچه رنگ مورد استفاده در تذهیب کیفیت بالاتری داشته باشد، اثر هنری ماندگارتری خلق خواهد شد. در گذشته هنرمندان مذهب با وسواس بسیار، انواع رنگ‌های مورد استفاده خود را تهیه می‌کردند. بسیاری از رنگ‌های تذهیب نیز از ترکیب رنگ‌های شیمیایی و گیاهی مختلف به دست می‌آمد. در حالت کلی رنگ‌های مورد استفاده در هنر تذهیب به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:
رنگ‌های گیاهی مانند پوست گردو، حنا و چای
رنگ‌های معدنی مانند طلا، نقره، سنگ لاجورد، زنگار، اکسید فلزاتی مانند سرب، جیوه، روی و ترکیبات طلا با فلزات
رنگ‌های شیمیایی مانند گواش، آبرنگ و رنگ‌های روغنی
برخی از رنگ‌های مورد استفاده در تذهیب درشت دانه هستند و قدرت پوشانندگی بالایی دارند. از این دسته برای رنگ‌آمیزی نقوش بزرگ‌تر و شادتر استفاده می‌کنند. دسته دیگر رنگ‌دانه‌های ریز دارند و از این دسته با قلم‌موهای ریز در طراحی‌های ظریف مانند خطوط چهره استفاده می‌شود. چسب رنگ یا بست ماده‌ای چسبنده و لعاب‌دار است که برای تثبیت رنگ‌ها بر زمینه کار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ترلینگ
ترلینگ قلمی مخصوص با دو تیغه فلزی است که فاصله آن‌ها به‌وسیله یک پیچ تنظیم می‌شود. از این قلم برای ترسیم جدول و حواشی در طراحی تذهیب استفاده می‌کنند.
پرگار و خط کش
انواع پرگار و خط‌کش برای ترسیم خطوط صاف و منحنی در تذهیب کاربرد بسیاری دارند. در گذشته مدل‌های مختلفی از این ابزار به‌شکل دستی توسط مذهبان ساخته می‌شدند. امروزه انواع مختلف آن‌ها در بازار وجود دارند.
ذره بین
به گزارش وب گاه گردشگری کجارو، با توجه به طراحی ظریف آثار تذهیب، هنرمندان در گذشته از ذره‌بین‌های پایه دار برای بزرگ‌نمایی تصویر استفاده می‌کردند. به این ترتیب مرز بین خطوط و رنگ‌ها وضوح بیشتری داشتند و دقت رنگ‌آمیزی بالاتر می‌رفت.