گروه ایرنا زندگی - عزاداری و سوگواری بر مظلومیت خاندان پیامبر (ص) سابقه دیرینه دارد. چنانچه خود پیامبر (ص)، حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) و فرشتگان بر مظلومیت امام حسین (ع) و اهل‌بیت ایشان گریسته و مجالس عزا و گریه برپا کرده‌اند. در روایات مختلف نیز بر عزاداری و گریه در مصیبت اهل‌بیت (ع) به‌ویژه امام حسین (ع) سفارش شده است و ازآنجاکه معصوم انسان را به کار بیهوده دعوت و امر نمی‌کند، عزاداری بر حضرات معصومین فلسفه‌های سازنده و تربیتی متعددی دارد. بااین‌حال، برخی روشنفکران و گروه‌های افراطی، عزاداری بر امام حسین (ع) در دهه های محرم را عاملی بر افسردگی می‌دانند و نظرشان بر این است که کودک را نباید به این مراسم‌ها برد زیرا باعث ترس و اضطراب کودک می‌شود.
در ادامه گزارش پیش رو، در گفت‌وگو با دکتر سیده زینب رضوانی، روانشناس تربیتی، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه به بررسی این مسئله از بعد روانشناسی پرداختیم و در رابطه با زمینه‌های جذب کودکان و نوجوانان به مراسم‌های مذهبی نیز با ایشان گفت‌وگو کردیم.
کمرنگ شدن اعتقادات مذهبی عامل افسردگی است
دکتر رضوانی درباره این باور غلط که عزاداری عامل افسردگی است، می‌گوید: «ما در مراکز مشاور شاهدیم که اتفاقاً افراد افسرده‌ای که از اعتقادات مذهبی کمتری برخوردارند، بیشتر دچار علائم افسردگی مانند بی‌هدفی، بی‌انگیزگی، غمگینی، کم خوری یا پرخوری، کم‌خوابی یا پرخوابی و ... می‌شوند.»
این پژوهشگر در پاسخ به این تفکر باطل و غلط که شرکت در عزاداری باعث افسردگی می‌شود، می‌گوید: «آمارهای جهانی نشان می‌دهد که آمار افسردگی در برخی از کشورهای فاقد مسائل دینی-مذهبی مثل عزاداری حسینی، بالاتر از ایران و سایر کشورهای اسلامی است؛ بنابراین، مرز دین‌داری و ایمان و تعهد است که اتفاقاً باعث می‌شود تا افراد به‌صورت افسرده دیده شوند یا به‌صورت سرزنده و شاداب و پرانرژی.»
جنس اشک بر امام حسین (ع) با اشک‌های دیگر متفاوت است
این استاد دانشگاه و حوزه معتقد است که جنس اشک بر امام حسین (ع) با جنس اشک از روی افسردگی و غم و اندوه متفاوت است: «ازلحاظ روان‌شناختی و حتی روانشناسی فیزیولوژیک، اثرات اشک از روی غم و اندوه، شکست، سوگ و... با اثرات اشک از روی شوق یا برای یک امر هدفمند بر بر روی بدن متفاوت است لذا ازآنجایی‌که سوگواری و گریه برای امام حسین (ع) از روی غم و اندوه نیست بلکه بر اساس شناخت نسبت به اهداف آن حضرت است، این اشک می‌تواند حتی برای بدن مفید باشد.»
رضوانی با اشاره به اثرات روانی گریه می‌گوید: «اشک ریختن یکی از مکانیزم‌هایی است که می‌تواند به تخلیه روان کمک کند، حال اگر این اشک برای یک فرد محبوبی باشد که شعائر دینی من به او متصل است، این اشک باعث تعهد، سرزندگی و حب بیشتر من به آن فرد می‌شود. بنابراین، اشک برای سیدالشهدا نه‌تنها به لحاظ جسمانی و فیزیولوژیکی باعث ایجاد افسردگی، رکود و رخوت و سستی در بدن نمی‌شود بلکه به لحاظ روانی نیز باعث پرورش شخصیت سالم و سرزنده می‌شود.»
گریه بر امام حسین (ع) بر کودکان و نوجوانان هم اثر مثبت می‌گذارد
رضوانی می‌گوید گریه بر سیدالشهدا در کودکان و نوجوانان هم اثر مثبت دارد: «کودکان از سنین کودکی به‌ویژه هفت سال اول، یادگیری مشاهده‌ای دارند و با مشاهده آموزش می‌بینند که چطور می‌توانند ازلحاظ روانی خودشان را تخلیه کنند. به همین دلیل گاهی می‌بینیم که کودکان در مراسم عزاداری به تقلید از والدینشان به‌صورت نمایشی گریه می‌کنند، بدون آنکه حتی فلسفه آن را بدانند.»
والدین باید فلسفه گریه و عزاداری بر امام حسین (ع) را برای کودکانشان تبیین کنند: «والدین در ضمن رفتن به مراسم‌های عزاداری، در هفت سال اول باید به شیوه عینی- مشاهده‌ای یا بازی، در هفت سال دوم به شیوه آموزش مستقیم و استدلال عینی و در هفت سال سوم به شیوه استدلال منطقی و تفکر انتزاعی برای کودکشان علت گریه و عزاداری بر امام حسین (ع) را جا بیندازند تا محبت و معرفت حسینی در وجود کودکان و نوجوانان نهادینه شود.»
او افزود: «علاوه بر روش‌های مشاهده‌ای، آموزش مستقیم و استدلال منطقی، والدین باید از طریق دوستی با کودک و نوجوان و مسئولیت دادن به او در مراسم عزاداری زمینه انتقال شعائر دینی و فرهنگ عاشورایی را فراهم آورند.»
فرزندتان را با فرهنگ عاشورا آشنا کنید
به گفته رضوانی، واقعه عاشورا نباید صرفاً برای بچه‌ها به لباس مشکی و عزاداری ختم شود بلکه والدین باید پیش‌زمینه ذهنی حداقلی را برای فرزندشان فراهم کنند؛ لذا با توجه به اینکه کودکان و نوجوانان با شرکت در مراسم عزاداری درک درستی از گفته‌های سخنرانان ندارند، نیاز است که والدین در کنار بچه‌ها باشند و به سؤالات آن‌ها متناسب با سنشان پاسخ دهند. به‌عنوان‌مثال، اگر سخنران به نکته مهمی اشاره می‌کند و والدین احساس می‌کنند کودک یا نوجوان متوجه نشده یا حتی خود والدین دوست دارند که فرزندشان بهتر متوجه شود، می‌توانند با ایجاد سؤال از آن مباحث به شیوه داستانی و تفسیر و تحلیل به آن پاسخ دهند.
این استاد حوزه و دانشگاه تأکید می‌کند: «هدف والدین نباید صرفاً انتقال اطلاعات و مفاهیم عاشورا باشد بلکه عمل و رفتار والدین نیز به همان اندازه اثرگذار است. اگر والدی پیام‌های عاشورا ازجمله صبر، نماز اول وقت، حق‌الناس و... را برای فرزندش شرح و بسط می‌دهد، خود نیز باید به آن پیام‌ها عمل کند تا ثمره آن را در وجود فرزندش ببیند؛ بنابراین، والدین باید در کنار انتقال مفاهیم عاشورا حواسشان به اعمال و رفتارشان نیز باشد و با رفتار پسندیده‌تر در این ایام باعث جذب کودک و نوجوانشان به مراسم عزاداری شوند.»
محیط عزاداری را برای فرزندتان دوست‌داشتنی کنید
رضوانی می‌گوید والدین باید کاری کنند که کودکان از حضور در مراسم مذهبی خسته نشوند: «برای بچه‌ها به‌ویژه در هفت سال اول، وسایل موردنیاز مثل اسباب‌بازی، تنقلات، میوه، بالشت کوچک و... همراه داشته باشید.»
او ادامه می‌دهد: «اگر فرزندتان در سنین دبستان و بالاتر است می‌توانید از او بخواهید تا از صحبت‌های سخنران، نت‌برداری و خلاصه‌نویسی کند و خودتان نیز همراه با کودکتان این کار را انجام دهید. همچنین سعی کنید با سیاه‌پوش کردن خانه و خریدن لباس مشکی برای فرزندتان به بچه نشان دهید که ایام محرم، ایام خاص و مهمی است.»
باعث جذب کودکان و نوجوانان به مراسم مذهبی شویم نه دفع آن‌ها
رضوانی یکی از نقاط ضعف در جذب کودکان، نوجوانان و حتی جوانان به مراسم مذهبی را ناشی از اعمال و تعصبات بیجای ما می‌داند و می‌گوید: «عمل‌های ما باید تطهیر و حسینی شود. متأسفانه برخی تعصبات و باورهای غلط باعث شده تا ما فهم درستی از فرزندمان نداشته باشیم و صرفاً ارتباط درست را با بچه‌هایی داشته باشیم که مطابق با اصول ما رفتار و عمل می‌کنند. گاهی برخی خانواده‌ها دوست داشتن فرزندشان را منوط به رعایت اصولی مثل پوشش می‌کنند که این دوست داشتن‌های شرطی بسیار کار اشتباه و مخربی خواهد بود.»
او ادامه می‌دهد: «همه ما به‌ویژه افراد مذهبی باید حواسمان به اعمالمان باشد و بدانیم که انسان‌ها ذاتاً خداجو، دوست‌داشتنی و قابل‌احترام هستند ولو اینکه کار اشتباهی انجام دهند لذا ما نباید به خاطر یک اشتباه سریعاً دیگران را قضاوت کنیم؛ همین باعث می‌شود تا جوانان از ما و بالطبع مراسم‌های مذهبی فراری شوند.»
این روانشناس تربیتی با اشاره به تأثیر درک سنین کودکان در انتقال مفاهیم افزود: «والدین و فعالان فرهنگی باید درک درستی از سنین کودکان و نوجوانان داشته و در ضمن درک آن سنین، مفاهیم را به آن‌ها انتقال دهند. همان‌طور که مقام معظم رهبری نیز اشاره فرمودند "یکی از گام‌های اساسی مخاطب شناسی است"؛ لذا شناخت مخاطب و انتخاب شیوه‌های تبلیغی در عرصه مسائل مذهبی و عزاداری حسینی باید درخور مخاطب و متناسب با شیوه‌های جدید باشد. این مسئله مهمی است که متأسفانه ما در این زمینه ضعف‌های زیادی داریم.»
رضوانی، برخورد نامناسب برخی از مسئولان مساجد را یکی دیگر از نقاط ضعف در جذب کودکان و نوجوانان به مراسم مذهبی عنوان می‌کند و می‌گوید: «متأسفانه گاهی رفتار ناپسند برخی از مسئولان مساجد و صحبت کردن با لحن‌های تند با بچه‌های کوچک باعث می‌شود تا بچه از حضور در این اماکن مقدس زده شوند. این در حالی است که مساجد باید به یک فضا و منبع تبلیغ فرهنگ اسلامی تبدیل شوند اما متأسفانه مساجد آن‌طور که باید نتوانسته‌اند در جذب کودکان و نوجوانان به‌درستی عمل نمایند.»
هیئت‌های مذهبی نقش اثرگذاری در جذب کودکان و نوجوانان دارند
رضوانی معتقد است که در کنار والدین، هیئت‌های مذهبی نیز نقش اثرگذاری در جذب کودکان و نوجوانان به مراسم‌های مذهبی دارند. او می‌گوید: «برای جذب کودکان و نوجوانان، هیئت‌ها بایستی در هرروز دهه برای بچه‌ها برنامه‌های جذاب داشته باشند. مثلاً، یک روز از دهه اتاقی را به بچه‌ها اختصاص دهند تا به دور از والدین، یک سخنران متناسب با سن آن‌ها برایشان سخنرانی کند اما در زمان مداحی و سینه‌زنی لازم است تا کودک همراه با والدینش باشد زیرا همین بودن کنار پدر و مادر کمک می‌کند که یادگیری مشاهده‌ای در او تقویت شود.»
او ادامه می‌دهد: «روزهای دیگر دهه محرم، هیئت‌ها باید با جاذبه‌هایی مثل کوچه باز کردن برای بچه‌ها یا دایره‌های خاص هنگام سینه‌زنی، دادن امکانات خاص در زمان سینه زدن مثل زنجیر، اجرای سرود-نمایشنامه خوانی و تئاتر، کودکان و نوجوانان را جذب هیئت کنند.»
رضوانی یکی دیگر از راه‌های جذب را پرسش و پاسخ در ضمن سخنرانی دانست و افزود: «سخنران می‌تواند در پایان سخنرانی با پرسیدن سؤال از نوجوانان آن‌ها را دخیل کرده و به کسی که پاسخ درستی دهد، جایزه‌ای اهدا کند؛ این کار اولاً باعث می‌شود تا نوجوانان با دقت بیشتری به سخنرانی گوش کنند، ثانیاً باعث تشویق و جذب نوجوانان در پاسخگویی می‌شود.»
این روانشناس تربیتی می‌گوید: «خوب است والدین یک‌زمان‌هایی پای سخنرانی بچه‌ها بنشینند و به صحبت‌های آن‌ها گوش دهند؛ آمیختن همین شیوه‌های متفاوت چه از طرف والدین و چه از طرف هیئت‌های مذهبی کمک می‌کند تا کودکان و نوجوانان با رغبت بیشتری در این مراسم‌ها شرکت نمایند.»