گروه ایرنا زندگی - ایران اگرچه به‌عنوان اقلیمی چهارفصل شناخته می‌شود، بخش قابل‌توجهی از آن شامل نواحی کویری است. از آنجایی که آب به‌عنوان عنصری حیاتی برای شکل‌گیری شهرها و روستاها نقش دارد، می‌توان زیست انسان را در شهرها یا روستاهای اطراف رودخانه‌ها مشاهده کرد.
طولانی‌ترین رودهای ایران کدامند؟
از طولانی‌ترین رودهای ایران می‌توان به رود ارس، رود کارون، رود کرخه، رود مند، سفید رود و رود اترک اشاره کرد.
به‌طور کلی، رودهای ایران در چهار دسته «دائمی و پرآب»، «فصلی و موقتی»، «خشک و بی‌آب» و «کم‌عمق و وسیع» جای می‌گیرند. رودخانه‌های طولانی اغلب در دسته دائمی و پرآب هستند. در این مقاله به بررسی اجمالی برخی از طولانی ترین رودهای ایران می‌پردازیم.
زاینده رود
موقعیت مکانی: فلات مرکزی ایران
سرچشمه: کوه‌های زاگرس مرکزی، استان چهارمحال و بختیاری
دهانه رود: تالاب گاوخونی، استان اصفهان
طول: حدود ۳۶۰ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۴۱,۵۰۰ کیلومتر مربع
زاینده رود را احتمالا بتوان مهم‌ترین و معروف‌ترین رود در ایران دانست؛ چراکه شهر بزرگ و تاریخی اصفهان در جوار آن شکل گرفته و در واقع این شهر را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. این رودخانه با ۳۶۰ کیلومتر طول، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رود فلات مرکزی ایران نیز به حساب می‌آید.
زاینده رود از کوه‌های زاگرس مرکزی در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه می‌گیرد و پس از طی یک مسیر طولانی به تالاب گاوخونی سرازیر می‌شود. این رود در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.
زاینده رود از گذشته‌های دور محلی برای تامین آب زمین‌های کشاورزی در فلات مرکزی ایران بود و با توجه به اقلیم خشک فلات، آب زاینده رود محل اختلاف و حتی جنگ‌های محلی نیز شد؛ البته در دوره حکومت صفویان با طرح ابتکاری شیخ بهایی این اختلافات فروکش کرد؛ اما در دهه‌های گذشته و با افزایش بحران آب در ایران، بسیاری از مشکلات دوباره برگشته‌اند و به همین خاطر زاینده‌رود همواره در صدر اخبار قرار دارد.
سی‌وسه‌پل و پل خواجو، دو نمونه از مشهورترین جاهای دیدنی اصفهان به حساب می‌آیند که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ، هنر و تاریخ ایرانی دارند. این دو پل روی زاینده‌رود ساخته شده‌اند و در گذشته نه چندان دور، حاشیه پل‌ها و رودخانه تفرجگاه اصلی مردم اصفهان و گردشگران بود؛ اما در حال حاضر به‌دلیل خشک‌شدن زاینده رود، دیگر چنین نیست و حتی به پایه‌های پل‌ها آسیب جدی وارد شده است. همچنین طومار شیخ بهایی و ماجرای تقسیمات آب زاینده رود از داستان‌های مثال‌زدنی تاریخ ایران هستند که نشان از اهمیت قابل‌توجه این رود دارد.
رود دز
موقعیت مکانی: جنوب غرب ایران
سرچشمه: رود بختیاری و رود سزار در استان لرستان
دهانه رود: رود کارون
طول: حدود ۴۰۰ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۲۳,۲۲۹ کیلومتر مربع
رود دز با طول ۴۰۰ کیلومتر یکی از طولانی ترین رودهای ایران به حساب می‌آید؛ البته از سال ۱۴۰۱ در محدوده شهرستان شوشتر کاملا خشک شده است. این رود اغلب به خاطر سد دز شناخته می‌شود و قدمتی چند هزار ساله دارد. این سد بتنی با ۲۰۳ متر ارتفاع تا مدت‌ها به‌عنوان بلندترین سد ایران شناخته می‌شد.
تا پیش از خشک‌شدن عمده دز، آب این روخانه به‌عنوان یکی از تامین‌کننده‌های اصلی رود کارون بود و در واقع یکی از دلایل کاهش شدید سطح کارون، خشکی دز است. در اطراف شهر دزفول و اندیمشک نیز تفرجگاه‌های گوناگونی حول رود دز وجود دارند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به پارک ساحلی دووه و پارک ساحلی قلعه مختار اشاره کرد. همچنین ۶ پل روی دز وجود دارد که به شرح زیر هستند:
پل قدیم دز با قدمتی ۲,۰۰۰ ساله و مربوط به دوره ساسانیان
پل جدید که پر رفت و آمدترین پل دزفول است.
پل فتح‌المبین (پل سوم) که مسیری برای رسیدن به جاده اندیمشک است.
پل چهارم که محل اتصال کنارگذر دزفول - اندیمشک به جاده شوشتر است.
پل غدیر (پل پنجم) واقع در منطقه گاومیش‌آباد
پل شناور که محل اتصال جاده ساحلی در محله علی مالک به‌سمت دیگر رود دز است.
رود زاب کوچک
موقعیت مکانی: مرکز به غرب ایران
سرچشمه: رشته‌کوه‌های زاگرس
دهانه رود: رود دجله در کشور عراق
طول: حدود ۴۰۰ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۲۲,۰۰۰ کیلومتر مربع
زاب کوچک یکی از قدیمی‌ترین رودهای ایران به شمار می‌آید و در برخی منابع تاریخی یونانی از آن با نام زابات یاد شده است. این رود از سرچشمه‌های اصلی رود دجله است که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسیر ۴۰۰ کیلومتری، به کشور عراق و دجله می‌ریزد. زاب کوچک در ایران از شهرهای پسوه، گردکشانه، میرآباد، نلاس، پیرانشره و ربط می‌گذرد. این رود در عراق نیز شهرهای مهمی چون کرکوک و حویجه را پشت سر می‌گذارد تا در نهایت به دهانه رود برسد. ویژگی مهم زاب کوچک، جریان دائمی آب در بستر رودخانه است؛ بدین معنا که در تمام طول سال آب جریان دارد.
رود دیاله
موقعیت مکانی: مرکز به جنوب غرب ایران
سرچشمه: کوه‌های زاگرس در استان همدان
دهانه رود: رود دجله در کشور عراق
طول: حدود ۴۴۵ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۳۲,۶۰۰ کیلومتر مربع
رود دیاله یکی از طولانی ترین رودهای ایران است که بخش عمده‌ای از آن در کشور عراق قرار دارد و در نهایت به رود دجله می‌ریزد. این رودِ ۴۴۵ کیلومتری از کوه‌های زاگرس در استان همدان سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسیری طولانی و نسبتا پرپیچ‌وخم، وارد خاک عراق می‌شود. اهمیت دیاله بیشتر به این دلیل است که ۳۲ کیلومتر از مرز بین ایران و عراق را تشکیل می‌دهد و همچنین دره این رود به‌عنوان یک مسیر تجاری میان دو کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
رود اترک
موقعیت مکانی: شمال شرق ایران
سرچشمه: کوه‌های هزار مسجد در استان خراسان شمالی
دهانه رود: دریاچه خزر
طول: حدود ۶۶۹ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۴۱,۵۰۰ کیلومتر مربع
رود اترک از طولانی ترین رودهای ایران محسوب می‌شود که از کوه‌های هزارمسجد در استان خراسان شمالی سرچشمه می‌گیرد. این رود پس از طی مسیر ۶۶۹ کیلومتری، وارد خاک ترکمنستان می‌شود و به دریاچه خزر یا کاسپین می‌ریزد.
اترک طولانی‌ترین رود ترکمنستان نیز محسوب می‌شود و محدوده‌ای ۲۷,۰۰۰ کیلومتر مربعی را آبیاری می‌کند. از نکات جالب‌توجه رود اترک، پوشش گیاهی پیرامون رودخانه است که تنوع قابل‌توجهی از پوشش گیاهی متنوع و اغلب درختچه را شامل می‌شود.
اترک در طول مسیر خود از دشت‌های قوچان، فاروج، شیروان و بجنورد می‌گذرد و در ناحیه ترکمن صحرای استان گلستان، در خط مرز ایران و ترکمنستان جاری می‌شود؛ سپس وارد خاک جمهوری ترکمنستان می‌شود و به دریای خزر می‌ریزد.
اترک همچون رود ارس اهمیتی تاریخی دارد و در قرن نوزدهم میلادی، به موجب قرارداد آخال در سال ۱۸۸۱ به‌عنوان خط مرزی قلمرو ایرانِ قاجار و امپراتوری روسیه قلمداد می‌شد. سال‌ها بعد نیز طی یک قرارداد با شوروی، ایران متعهد شد تا اجازه دهد ۵۰ درصد آب اترک وارد قلمرو ترکمنستان شود.
در سال ۱۳۱۸ پل تاریخی قوچان توسط آلمانی‌ها روی اترک ساخته شد که همچنان پابرجا است؛ اگرچه به‌دلیل عدم نگهداری صحیح و تردد خودروهای سنگین به‌شدت آسیب دیده است. اترک جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و اقتصاد مناطق ترکمن‌نشین دارد و شاخه‌های اترک تامین‌کننده آب زمین‌های کشاورزی بسیاری در آن مناطق هستند.
سفیدرود
موقعیت مکانی: شمال ایران
سرچشمه: رودهای شاهرود و قزل اوزون در شهر منجیل
دهانه رود: دریاچه خزر
طول: حدود ۶۷۰ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۵۹,۲۱۷ کیلومتر مربع
سفید رود سومین رود داخلی طولانی ایران است. این رود برخلاف سایر رودخانه‌های معروف در ایران، از ارتفاعات سرچشمه نمی‌گیرد؛ بلکه حاصل ادغام شاهرود و قزل اوزون در شهر منجیل است و در نهایت به دریاچه خزر سرازیر می‌شود.
سفیدرود یکی از رودخانه‌های بسیار قدیمی منطقه گیلان به شمار می‌آید و در اسناد تاریخی گوناگون نیز از این رود به‌عنوان زمینه‌ساز شکل‌گیری شهرها و روستاهای کوچک و بزرگ در منطقه یاد می‌شود. در گذشته نه چندان دور، حتی امکان کشتیرانی کوچک و متوسط نیز در سفیدرود وجود داشت که در حال حاضر به‌دلیل کاهش عمق، امکان‌پذیر نیست.
سفیدرود از ترکیب دو رود شاهرود و قزل اوزن که در شهر منجیل به هم می‌پیوندند، شکل می‌گیرد و تا ریختن به دریای کاسپین عرض استان گیلان را می‌پیماید؛ از منجیل تا کرانه دریا، همه‌جا سفیدرود به‌سمت شمال شرقی جاری است و جریانش سریع و مقدار آب آن زیاد است. از سد سفیدرود تا گندلان، بستر آن بین دو کوه و بسیار باریک است و از این نقطه به بعد دلتای وسیعی با شاخه‌های زیاد تشکیل داده است؛ شاخه اصلی آن پس عبور از شهرستان رودبار، شهرستان رشت، شهرستان آستانه اشرفیه در پارک ملی بوجاق به دریای کاسپین می‌ریزد.
از جاذبه‌های گردشگری مهم سفیدرود می‌توان به سد سفیدرود یا سد منجیل اشاره کرد. این سد در نزدیکی منجیل و محل تلاقی دو رود قزل‌اوزون و شاهرود به یکدیگر ساخته شده است و از ذخایر آبی آن برای تولید برق و آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود.
سفیدرود بستری منحصربه‌فرد برای پرورش ماهیان آبزی در جنوب دریاچه خزر است و حدود ۴۵ گونه و زیرگونه ماهی در این رودخانه زندگی می‌کنند. صید ماهی اوزون برون، ماهی سفید و خانواده ماهی کپور در بستر سفیدرود انجام می‌شود و علاقه‌مندان به ماهیگیری همواره در گوشه و کنار این رودخانه حضور دارند. همچنین قایق‌رانی در برخی نواحی رودخانه رایج است و علاقه‌مندان به این ورزش آبی می‌توانند در بستر سفیدرود قایق‌سواری کنند.
رود مند
موقعیت مکانی: جنوب غرب ایران
سرچشمه: رودخانه قره‌آغاج در استان فارس
دهانه رود: خلیج فارس
طول: حدود ۶۸۵ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۴۸,۴۰۰ کیلومتر مربع
رود مند از جمله رودهای پرآب در جنوب غربی ایران است که ۶۸۵ کیلومتر طول دارد و به خلیج فارس می‌ریزد. قدمت این رود به بیش از ۲,۰۰۰ سال قبل و دوره حکومت سلوکیان در ایران بازمی‌گردد و از آن با نام سیتاکوس نیز یاد شده است. علت نام‌گذاری مند به‌دلیل شیب کم رود است؛ در برخی از قسمت‌های مسیر رودخانه، آب می‌ایستد. در حاشیه رود مند روستاهای بسیاری وجود دارد و بخش قابل‌توجهی از منابع آبی مورد نیاز جهت کشاورزی و دامداری در آن مناطق توسط این رود تامین می‌شود.
رود مند حاصل پیوند رودخانه‌های قره‌آغاج، فیروزآباد، رود شور جهرم و دارالمیزان، سیمکان و شورمکان در استان فارس و رودخانه‌های باغان، سنا، رود شور خورموج، اهرم، دشت پلنگ و چیز دشتی در استان بوشهر است. مسیر کلی رود مند از ارتفاعات شمال غربی شیراز آغاز می‌شود و پس از حرکت در جنوب شرق و سپس جنوب غرب منطقه، در نهایت به بوشهر می‌رسد و وارد خلیج فارس می‌شود.
رود مند در مسیر خود از شهرستان‌های شیراز، جهرم، فیروزآباد در استان فارس و جم، دشتی و دیر در استان بوشهر می‌گذرد. در شهرستان دشتی سه پل مهم روی این رود زده شده که دو پل آن در امتداد بزرگراه سیراف است.
یکی از مکان‌های مهم محیط زیستی پیرامون رود مند، منطقه حفاظت‌شده مند است. این منطقه از زیستگاه‌های آهو در استان بوشهر به شمار می‌آید و طیف گسترده‌ای از حیوانات دیگر نظیر خرگوش، جوجه‌تیغی، فلامینگو و پرستوی دریایی نیز در آنجا حضور دارند. در سال‌های اخیر به‌دلیل کاهش شدید بارش‌ها، از سطح رود مند کاسته شده و این مسئله منطقه حفاظت‌شده مند را دچار چالش جدی کرده است.
رود کرخه
موقعیت مکانی: جنوب غرب ایران
سرچشمه: رشته کوه زاگرس
دهانه رود: دجله
طول: حدود ۹۰۰ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۴۳,۰۰۰ کیلومتر مربع
کرخه یکی از مهم‌ترین و طولانی ترین رودهای ایران است و پس از رودهای کارون و دز، سومین رودخانه بزرگ ایران جهت تامین آب محسوب می‌شود. کرخه از ارتفاعات زاگرس سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسیری ۹۰۰ کیلومتری در استان خوزستان، در نهایت وارد کشور عراق می‌شود و به رود دجله می‌ریزد. رود کرخه اغلب به خاطر وجود سد کرخه شناخته می‌شود که یکی از بزرگ‌ترین سدهای خاکی در جهان است.
سد کرخه بزرگ‌ترین سد خاکی ایران و خاورمیانه است که فرایند ساخت آن بسیار طول کشید. این سد محل تامین آب حدود ۳۴۰,۰۰۰ هکتار از زمین‌های پایین‌دست، دشت‌های حمیدیه و قدس، دشت آزادگان و دشت عباس است و از ذخایر آبی آن برای تولید انرژی برق‌آبی نیز استفاده می‌شود. پیرامون رود و سد کرخه، جاذبه‌های گردشگری و تاریخی گوناگونی وجود دارد؛ از جمله قلعه رزه، قلعه حسینی، پل بالارود و پل صیحه. سازه عظیم سد کرخه و منطقه تفریحی کمونه در حاشیه رود، از دیگر جذابیت‌های کرخه به شمار می‌آیند.
رود کارون
موقعیت مکانی: جنوب غرب ایران
سرچشمه: زردکوه، استان چهارمحال و بختیاری
دهانه رود: اروندرود، استان خوزستان
طول: حدود ۹۵۰ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۶۷,۲۵۷ کیلومتر مربع
رود کارون طولانی‌ترین، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رود داخلی ایران است. این رود از نظر طولی در جایگاه پایین‌تری نسبت به ارس قرار می‌گیرد؛ اما بخش قابل‌توجهی از ارس در ترکیه و کشور آذربایجان جریان دارد؛ در حالی که کارون از سرچشمه خود تا دهانه در محدوده جغرافیایی ایران است.
رود کارون از ارتفاعات زردکوه در چهارمحال و بختیاری سرچشمه می‌گیرد و در نهایت پس از طی ۹۵۰ کیلومتر به اروندرود در خوزستان می‌ریزد. حوضه آبریز این رود شامل استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان می‌شود. شهرهای متعددی نظیر شوشتر، خرمشهر، ایذه و مسجد سلیمان در کنار رود کارون به وجود آمده‌اند که همگی نیز سابقه‌ای تاریخی دارند. کارون محل تامین آب آشامیدنی شهر اهواز نیز است.
رود کارون سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و در کتاب‌های تاریخی (به‌خصوص شاهنامه فردوسی) از آن به‌عنوان رودخانه‌ای مهم، بسیار عریض و پرآب یاد می‌شود. به‌دلیل عرض زیاد این رود و راه یافتن آن به آب‌های آزاد از طریق خلیج فارس امکان کشتیرانی نیز وجود دارد؛ البته در حال حاضر به خاطر مشکلات مختلفی که کارون با آن درگیر است، این کار صورت نمی‌گیرد. کارون همچنین در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث طبیعی ایران توسط سازمان میراث فرهنگی ثبت شده است.
کارون یکی از نمادهای فرهنگی خوزستان است و به‌خصوص در شهر اهواز، جزو مکان‌های گردشگری به حساب می‌آید. کشاورزی در نیمه شمالی خوزستان به لطف کارون امکان‌پذیر شده است. همچنین در شهرهای جنوبی از بستر کارون و کناره‌های آن به‌عنوان تفرجگاه مردم استفاده می‌شود. رود کارون برای پیروان آیین مذهبی مندایی که از اقلیت‌های مذهبی محسوب می‌شوند نیز اهمیت بسیاری دارد؛ این گروه مذهبی همه‌ساله به مناسب تولد حضرت یحیی در کارون غسل تعمید می‌یابند و به نیایش می‌پردازند.
رود کارون بیش از همه در شهر اهواز به چشم می‌آید؛ پل‌های احداث‌شده بر این رود قدمت نسبتا زیادی دارند و در حال حاضر نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. پل سیاه، پل سفید (نخستین پل معلق ایران)، پل ترانزیتی، پل نادری، پل صنایع فولاد، پل گفت‌وگوی تمدن‌ها، پل کابلی، پل نهم و طبیعت کیانپارس همگی روی کارون ساخته‌شده‌اند و کاربری‌های متفاوتی هم دارند. سد کارون سه نیز یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری خوزستان را ایجاد کرده است و در شوشتر نیز برخی از بناهای تاریخی شهر در مجاورت کارون قرار گرفته‌اند.
رود ارس
موقعیت مکانی: شمال غرب ایران؛ مشترک با کشورهای ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان
سرچشمه: استان ارزروم، ترکیه
دهانه رود: رود کورا، جمهوری آذربایجان
طول: حدود ۱,۰۷۲ کیلومتر
اندازه حوضه آبریز: حدود ۱۰۲,۰۰۰ کیلومتر مربع
رود ارس با بیش از ۱,۰۷۰ کیلومتر، یکی از طولانی ترین رودهای ایران و خاورمیانه است. ارس از کوه‌های بینگول در ترکیه سرچشمه می‌گیرد و در نهایت نیز به رود کورا سرازیر می‌شود. ویژگی منحصربه‌فرد ارس نیز همین است که نه سرچشمه و نه مقصد آن در ایران امروزی نیست؛ اما جزو رودهای بسیار مهم کشور محسوب می‌شود.
ارس از کوه‌های بینگول در منطقه آناتولی (ترکیه امروزی) سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن رود آرپا، مرز مشترک ایران با نخجوان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهد. این رود در منتهی‌الیه شمالی استان اردبیل (شهرستان پارس‌آباد) وارد جمهوری آذربایجان می‌شود و در نهایت به رود کورا می‌ریزد.
ارس از قدیمی‌ترین رودهای منطقه است و رد پای آن را در کتاب‌های تاریخی، مذهبی و حتی اشعار نظامی و مولانا می‌توان مشاهده کرد. این رود اهمیت قابل‌توجهی از نظر سیاسی نیز داشته است و در واقع بر اساس عهدنامه ترکمانچای، به‌عنوان مرز ایران و امپراتوری روسیه تعیین شده بود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز مرز مشترک ایران با ارمنستان، نخجوان و جمهوری آذربایجان باقی ماند.
از نکات جالب‌توجه درباره رود ارس، وجود بیش از ۸۰۰ جزیره در بستر آن است که ۴۲۷ جزیره آن به ایران تعلق دارد (سایر جزایر قبلا برای اتحاد جماهیر شوروی بودند و در حال حاضر نیز تحت مالکیت جمهوری آذربایجان هستند). این جزیره‌ها خالی از سکنه هستند و تعداد محدودی نظیر خرامه یا قره قباح به‌عنوان چراگاه برای حیوانات استفاده می‌شوند. همچنین از نظر نام‌گذاری نیز برخی از آن‌ها اسم دارند و بقیه جزایر شماره‌گذاری شده‌اند.
با توجه به شرایط آب و هوایی مناسب منطقه ارس، این منطقه از گذشته‌های دور تفرجگاهی پرطرفدار محسوب می‌شده است؛ به‌خصوص ماهیگیری در ارس که به‌عنوان یکی از سرگرمی‌های مردم آن منطقه رواج دارد. همچنین محدوده شهر جلفا و حاشیه رود ارس در نقطه صفر مرزی با کشورهای ارمنستان و آذربایجان به‌عنوان منطقه آزاد ارس شناخته می‌شود که یکی از مراکز مهم تجاری ایران است.
به گزارش وب گاه کجارو، یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم رود ارس، پل های خداآفرین است. این پل‌ها قدمتی چندهزار ساله دارند و در فاصله حدود ۱۰۰ متری نسبت به یکدیگر قرار گرفته‌اند. یکی از پل‌های خداآفرین تقریبا تخریب شده؛ اما پل دیگر به‌دلیل مرمت و بازسازی همچنان پابرجا است. برخی تاریخ‌نگاران معتقدند که پل‌های خداآفرین توسط کوروش هخامنشی ساخته شده‌اند و طی سالیان طولانی، پادشاهان دیگر نیز آن را بازسازی کرده‌اند. امروزه این پل‌ها به‌عنوان بناهایی تاریخی در منطقه ارس مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرند.