گروه ایرنا زندگی - تنگه بهرام چوبین از جاذبه های گردشگری ایلام محسوب می‌شود و از آثار ملی ایران و جاذبه‌های طبیعی این استان است. این تنگه در شهرستان دره شهر قرار دارد که علاوه بر جاذبه‌های طبیعی و تاریخی به جهت زمین‌شناسی یکی از بزرگ‌ترین ژئوپارک‌های جهان به شمار می‌آید. این شهرستان در حاشیه رود سیمره و در دامنه کبیر کوه قرار گرفته است.
تنگ بهرام چوبین کجاست؟
آدرس: استان ایلام، شهرستان دره شهر، هشت کیلومتری مسیر دره شهر به پلدختر، مجاور روستای ارمو (مشاهده روی نقشه)
تنگ بهرام چوبین از جاذبه‌های طبیعی استان ایلام و جاهای دیدنی دره شهر است. این تنگه در دامنه کبیر کوه و در نزدیکی روستایی به نام «ارمو» و «شیخ‌مکان» قرار دارد که از توابع شهرستان دره شهر محسوب می‌شود.
تنگه بهرام چوبین جاذبه‌ای تاریخی طبیعی است که در ۱۲ کیلومتری دره شهر و ۱۳۷ کیلومتری (دو ساعت و ۱۰ دقیقه) مرکز شهر ایلام قرار دارد و اگر وارد جاده پل دختر به دره شهر شوید، آن را در ضلع غربی جاده خواهید دید. فاصله حدودی این تنگه تا شهر پلدختر در استان لرستان ۴۰ کیلومتر (۴۰ دقیقه)، تا شهر اندیمشک در استان خوزستان ۱۴۵ کیلومتر (دو ساعت و ۱۵ دقیقه) و تا خرم‌آباد ۱۵۰ کیلومتر (دو ساعت و ۳۰ دقیقه) است.
مسیر دسترسی به تنگه بهرام چوبین
برای بازدید از تنگه بهرام چوبین می‌توانید سفر خود را از شهرهای اندیمشک یا شهر پلدختر در استان لرستان آغاز کنید. اگر نقطه آغاز سفر خود را شهر اندیمشک قرار می‌دهید، باید وارد جاده قدیم اندیمشک به پلدختر شوید و پس از طی ۱۰ کیلومتر مسیر خود را به‌سمت آزادراه اندیمشک به خرم‌آباد تغییر دهید و برای ۸۵ کیلومتر (حدود یک ساعت) در همین آزادراه باقی بمانید؛ سپس در میدان امام حسین از خروجی اول خارج و از زیرگذر «سراب حمام» وارد جاده «شهید غلام آبکتی» شوید و حدود ۳۲ کیلومتر در این مسیر باقی بمانید. در سمت چپ جاده، وارد جاده فرعی چوبینه شوید؛ پس از طی یک کیلومتر به تنگ بهرام چوبین می‌رسید.
اگر نقطه آغاز سفر خود به تنگ بهرام چوبین را شهر پلدختر قرار دهید، مسافت کمتری پیش رو خواهید داشت. فقط کافی است خود را به بزرگراه خرم‌آباد به اندیمشک برسانید و بعد از طی مسافتی حدود سه کیلومتر (پنج دقیقه) در میدان امام حسین از خروجی دوم وارد جاده قدیم پلدختر به دره شهر شوید. پس از طی مسافت کوتاهی در این جاده به راست بپیچید و به مسیر خود ادامه دهید. با عبور از زیرگذر سراب حمام، وارد جاده غلام آبکتی خواهید شد و باید حدود ۳۲ کیلومتر در این مسیر پیش برانید. سپس در سمت چپ جاده، به جاده فرعی چوبینه وارد شوید؛ پس از طی یک کیلومتر به تنگ بهرام چوبین خواهید رسید.
درباره تنگ بهرام چوبین
تنگه بهرام چوبین که آن را با نام دژ چوبینه نیز می‌شناسند، تنگه‌ای کم‌عرض و مرتفع با بقایای دژی تاریخی از دوره ساسانیان است. این بنا در شهرستان دره شهر قرار دارد که نام باستانی آن دره مهرگان است. در ورودی تنگه بهرام چوبین دریچه‌ای بسیار باریک می‌بینید که نشان‌دهنده نظارت بر ورود و خروج به این فضا بوده است. در بالاترین نقطه این دیوارهای سنگی، استحکامات نظامی دیده می‌شود که به بهرام چوبین نسبت داده می‌شود. بخش زیادی از این استحکامات باستانی تخریب شده‌اند؛ اما در این میان هنوز می‌توان پلکان و برج و باروهایی با مصالح رایج از دوره ساسانی را مشاهده کرد.
دسترسی به نقطه‌های بالادست و بقایای دژ اصلی تنگه بهرام چوبین به‌سختی امکان‌پذیر است. به عقیده بسیاری این طراحی هوشمندانه به جهت نفوذناپذیری دژ چوبینه در شرایط جنگ و محافظت از نیروها در زمان حمله بهرام چوبین و شورش او علیه خسرو پرویز بوده است.
تنگه بهرام چوبین با وجود ویژگی‌های طبیعی و استحکامات، یکی از نفوذناپذیرترین قلعه‌های باستانی ایران را در خود جای داده است. این بنای تاریخی در ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۹۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
علت نامگذاری تنگ بهرام چوبین
فضای تنگه بهرام چوبین و دشت‌های اطراف آن محیط بکر و مناسبی برای حیات گونه‌های مختلف حیوانات و پرندگان محسوب می‌شود. بر اساس برخی روایت‌ها علاقه بهرام چوبین، سردار ساسانی، به شکار و خوش‌گذرانی منجر به ساخت استحکامات فعلی در این منطقه شد؛ اما به باور گروهی دیگر از تاریخ‌پژوهان، این دژ پناهگاهی نفوذناپذیر در زمان جنگ و شورش‌ها بوده است. این تنگه به شکارگاه بهرام نیز شهرت دارد.
بهرام چوبین کیست؟
بهرام چوبین شخصیتی برآمده از دل داستان‌های کهن ایرانی است که می‌توان حضور او را در لابه‌لای خطوط تاریخ نیز جست‌وجو کرد. بهرام ششم، پسر وهرام گشنسب، از خاندان مهران (یکی از هفت خاندان معروف دوره اشکانی) و اهل ری بود. در برخی روایت‌های تاریخی از او به‌عنوان فرمانده نظامی قدرتمندی یاد می‌شود که جسور و قد بلند بوده است و لقب چوبین را نیز به‌واسطه قد بلند به وی نسبت داده‌اند.
بهرام چوبین در دوران پادشاهی خسرو انوشیروان و هرمزد ساسانی، سپهبد ارمنستان و آذربایجان بود. علاوه بر این او در دوران هرمزد چهارم به‌عنوان فرمانده سپاهیان ایران در جنگ با خاقان ترک منصوب شد و در برابر او به پیروزی رسید. بهرام چوبین از شگردهای نظامی و سلاح‌های ویژه‌ای در برابر حمله ترکان استفاده و به همین واسطه، به نابغه رزم شهرت پیدا کرد. سلاح بهرام چوبین در این جنگ تیرهای شعله‌ور به نفت خام بود.
در برخی روایت‌ها آمده که بهرام در جنگ با ترکان غنایم بسیاری به‌دست آورده است که از آن با عنوان گنج بهرام چوبین یاد می‌کنند. بعضی بر این باور هستند که محل نگهداری این گنج، تنگه بهرام چوبین بوده است؛ اما اسناد تاریخی دقیقی درباره این موضوع وجود ندارد.
بهرام چوبین به‌دلیل مهارت‌ها و پیروزی‌های نظامی در میان سپاهیان نیز از جایگاهی ویژه‌ای برخوردار بود. او که خود را شایسته سلطنت بر ایران می‌دانست از همین جایگاه استفاده و علیه هرمزد چهارم شورش کرد. از آنجا که بهرام چوبین شخصی بیرون از خاندان ساسانی بود، شورش او از اهمیت ویژه‌ای در تاریخ ایران برخوردار است. بهرام چوبین در طی این شورش پیروز شد و یک سال بر تخت پادشاهی ایران نشست. یک سال بعد خسرو پرویز (پسر و جانشین هرمزد) که به رم فرار کرده بود با حمایت دولت بیزانس به ایران لشکرکشی کرد و دوباره به قدرت رسید.
بهرام چوبین در کنزک آذربایجان در برابر خسرو پرویز قرار گرفت و پس از شکست، به خاقان ترک (نامی از او در تاریخ نیامده است) پناه برد. خسرو پرویز که نگران قدرت‌طلبی دوباره او بود، هدایایی برای خاقان ترک و همسر او ارسال کرد تا خاقان را به قتل بهرام ترغیب کند. در کتاب «بهرام چوبین» نوشته پژوهشگر دانمارکی «آرتور امانوئل کریستینسن» (Arthur Emanuel Christensen) دراین‌باره آمده است: خسرو پرویز تا زمانی که دشمن او بهرام زنده بود نمیتوانست با آرامش از قدرتی که به‌دست آورده بود لذت ببرد. از این رو نام‌های پر از سرزنش برای خاقان فرستاد و نوشت: «تو با دشمن من، یک شورشی، پیوند دوستی بستهای… اگر او را با غل و زنجیر به دربار من بازگردانی من همیشه سپاسگزار تو خواهم بود و تو دوستی مرا به دست خواهی آورد که بسیار به نفع تو باشد؛ اما اگر به عکس آن سگ دیوانه بی‌شرم و ترسو را بر من برگزینی پس بدان که جنگ نزدیک است، جنگی که آهن را ذوب و موی کودکان را خاکستری خواهد کرد. خاقان در پاسخ به او نوشت: «بهرام از من تقاضای حمایت کرد و نزد من پناه جست. من او را پذیرفتم و تحت حمایت خود گرفتم و تا جان در بدن دارم او را به تو نخواهم داد.»
در پایان دسیسه‌های خسرو پرویز به نتیجه می‌رسد. بهرام چوبین در سال ۵۹۲ میلادی در خراسان شرقی به دستور خاقان ترک تحقیر و شکنجه شد و در نهایت به ضرب خنجر فردی ترک تبار به قتل رسید. قاتل بهرام چوبین فردی به نام «قلون» بود. اطلاعات دقیقی در مورد محل دفن و قبر بهرام چوبین وجود ندارد. «گردیه» یا «گردیا» خواهر بهرام چوبین و از زنان جنگاوری بود که نام او در شاهنامه نیز آمده است. گردیه همسر بهرام سیاوشان (از سرداران ایران در دوره هرمز چهارم) بود که به اشتباه عنوان یا تحریف شده که او همسر بهرام چوبین بوده است.
جاهای دیدنی تنگ بهرام چوبین
دروازه ورودی و پل تاریخی
تنگ بهرام چوبین، دژی است که در میان دیواره‌های صخره‌ای کوهستان کنده‌کاری شده است. دروازه ورودی این تنگه بین دو جبهه شرقی و غربی کوه قرار دارد. در گذشته پیش از ورود به دروازه و بر رودخانه سیمره که از کبیر کوه سرچشمه می‌گرفت، پلی وجود داشت که امروز تنها پایه‌های آن باقی مانده است. پایه‌های باقی‌مانده از این پل عرض سه متر و ارتفاع چهار متر دارند.
برج و باروی نگهبانی
باروی شرقی دژ بهرام چوبین روی دیوارهای سنگی به ارتفاع ۲۰۰ متر قرار دارد. این بارو از جنس سنگ و ساروج است که نوعی ملاط ضدآب محسوب می‌شود. امروز از باروی شرقی دژ بهرام چوبین، برج نگهبانی به ارتفاع دو متر باقی مانده است که هر دو ورودی جبهه شرقی و غربی با مسیری مارپیچ به داخل آن منتهی می‌شوند.
آب‌انبارهای سنگی و ناودانک‌های ارتباطی
در ضلع شرقی دژ بهرام چوبین، چشمه آبی با چهار حوض سنگی خواهید دید که هرکدام از آن‌ها حدود سه یا چهار متر ارتفاع دارند. این آب‌انبارهای سنگی که در دل کوه حفر شده‌اند، برای ذخیره آب، مورد استفاده قرار می‌گرفتند. یکی از آب‌انبارهای دژ بهرام چوبین به نیم‌تنه گاو شباهت دارد.
آب‌انبارهای تنگ بهرام چوبین در نقطه‌ای از این دژ قرار دارند که دسترسی به آن‌ها برای دشمن به‌واسطه مسیر پرپیچ‌وخم ناممکن بوده است. این موضوع احتمال هرگونه توطئه‌ای از جانب دشمنان را منتفی می‌کرد.
نخستین آب‌انبار و حوضچه به شکلی طراحی شده است که آب برف و باران به‌واسطه شیب کوهستان به‌سمت آن هدایت می‌شود و زمانی که لبریز شد از طریق ناودانک‌های ارتباطی به حوضچه بعدی منتقل می‌شود. با استفاده از این روش آب‌های سرگردان در میان صخره‌ها جمع‌آوری و از طریق آن آب مورد نیاز مردم در سایر فصل‌ها را تامین می‌کردند.
قلعه شاه‌نشین
در بالاترین قسمت تنگه بهرام چوبین می‌توان دیوارهای مخروبه‌ای را دید که به گفته برخی پژوهشگران محل استقرار خود او بوده است. در سطوح میانی این تنگه نیز می‌توان سازه‌های سنگی را مشاهده کرد که به سکونتگاه‌هایی شباهت دارند. علاوه بر این در اطراف دژ بهرام چوبین، سفالینه‌هایی بدون لعاب با نقش و نگارهای مختلف یا ساده یافت شده است.
نیایشگاه آناهیتا
در ضلع غربی تنگه بهرام چوبین روبه‌روی دست‌کندها، ۱۰ متر بالاتر از سطح زمین نیایشگاهی وجود دارد که طبق برخی اسناد، متعلق به الهه ایرانی، آناهیتا است. در این نیایشگاه اتاقی در مرکز و دو اتاق در کنار آن واقع شدند.
نقش و نگارها و پلکان سنگی
آثاری از پلکان سنگی در ورودی تنگه بهرام چوبین دیده می‌شود. این پلکان روی صخره‌های سنگی شیب‌دار به‌صورت دست‌کند ایجاد شده‌اند تا افراد را به سطوح بالایی دژ هدایت کنند.
در بخش‌هایی از تنگه بهرام چوبین نقش و نگارهایی شامل تصاویر انسان‌ها، گیاهان و حیوانات دیده می‌شود که متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی هستند. تصویر بز در حکاکی دیوارهای این منطقه مشخص است. بز در گذشته نمادی از باروری و ادامه نسل بشر بود.
بهترین زمان بازدید از تنگ بهرام چوبین
بهترین فصل برای سفر به ایلام و بازدید از دژ بهرام چوبین بهار است. در این فصل هوا رو به خنکی می‌رود؛ سراسر منطقه سرسبز می‌شود و چهره‌ای بهاری به خود می‌گیرد. علاوه بر این به‌واسطه ذوب‌شدن برف‌ها و بارش‌های بهاری، آب‌انبارهای سنگی دژ بهرام نیز پرآب خواهند بود. اواخر تابستان و ابتدای پاییز هم می‌توانید در سفر به تنگه بهرام چوبین شرایط مشابهی را تجربه کنید.
شرایط بازدید از تنگ بهرام چوبین
تنگ بهرام چوبین در دامنه کبیر کوه و در دل طبیعت قرار دارد. بازدید از این اثر باستانی شرایط ویژه‌ای ندارد و نیازی به پرداخت هزینه و تهیه بلیط نیست.
از آن‌جایی که تنگ بهرام چوبین در میان طبیعت قرار گرفته است، بهتر است پیش از شروع سفر خود از مساعدبودن شرایط آب و هوایی منطقه اطمینان حاصل کنید تا در صورت امکان بتوانید تجربه خوبی از پیک‌نیک و برپایی کمپ داشته باشید.
تجهیزات سفر به تنگ بهرام چوبین
برای سفر و بازدید از برخی بخش‌های تنگ بهرام چوبین، باید تجهیزات کافی به‌همراه داشته باشید. بخش پایانی مسیر منتهی به این تنگه جاده‌ای سنگ‌فرش است و شما می‌توانید تا نزدیکی آن را با ماشین طی کنید و ماشین خود را در پارکینگ مجموعه قرار دهید.
اگر قصد برپایی کمپ یا شب‌مانی در دشت‌های اطراف آن را دارید، علاوه بر به‌همراه داشتن تجهیزات کمپ، کفش و لباس مناسب فصل، از مساعدبودن هوا اطمینان حاصل کنید. در پارکینگ مجموعه چشمه آب وجود دارد و شما می‌توانید بخشی از آب مورد نیاز خود را از این طریق تامین کنید.
اگر قصد دارید از بخش‌های فوقانی تنگ بهرام چوبین یا آب‌انبارهای سنگی این دژ دیدن کنید، باید از توانایی جسمانی بالاتری برخوردار باشید و در برخی موارد توان و تجهیزات کوهنوردی و سنگ‌نوردی داشته باشید. در صورتی که تمایل دارید زمان طولانی را در دامنه و ورودی دژ بهرام چوبین سپری کنید، کرم ضدآفتاب، عینک و کلاه به‌همراه داشته باشید.
اقامت در تنگ بهرام چوبین
برای اقامت در تنگ بهرام چوبین علاوه بر برپایی کمپ و شب‌مانی در دشت‌های اطراف می‌توانید به روستای ارمو و دره شهر سفر کنید. روستای ارمو در فاصله ۶ کیلومتری (۱۰ دقیقه‌ای) تنگ بهرام چوبین قرار دارد و می‌توانید در هتل‌ها اقامت کنید.
دیدنی‌های اطراف تنگ بهرام چوبین
شهر باستانی سیمره
آدرس: شهرستان دره‌شهر، حاشیه شرقی شهر دره‌شهر
فاصله از تنگ بهرام چوبین: ۱۵ کیلومتر (حدود ۲۰ دقیقه)
شهر باستانی سیمره در شهرستان دره شهر از جاهای دیدنی استان ایلام محسوب می‌شود. این اثر تاریخی ارزشمند از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که آن را با نام ماداکتو نیز می‌شناسند. شهر باستانی سیمره که روی ویرانه‌های شهر عیلامی «ماداکتو» (Madakto) با ۲,۵۰۰ سال قدمت بنا شده است، در سال ۱۳۱۰ خورشید در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
شهر باستانی سیمره با مساحت ۲,۰۰۰,۰۰۰ متر مربع (۲۰۰ هکتار) یکی از وسیع‌ترین سایت‌های تاریخی استان ایلام است. قدمت سازه‌های تاریخی باقی‌مانده در این شهر به دوره ساسانی می‌رسد. شهر باستانی ماداکتو در سال ۶۴۵ پیش از میلاد طی حمله دولت آشور به دولت عیلام تخریب و تا دوره ساسانیان و ساخت شهر سیمره روی ویرانه‌های آن فراموش شد.
بر اساس برخی پژوهش‌های تاریخی، شهر باستانی سیمره مرکز ولایت «مهرگان کدک» بوده است که در سال ۹۴۵ میلادی با وقوع زلزله‌ای مهیب کاملا ویران می‌شود و پس آن برای همیشه خالی از سکنه باقی می‌ماند.
پل گاومیشان
آدرس: شهرستان دره شهر، جاده پلدختر به دره‌شهر
فاصله از تنگ بهرام چوبین: ۱۰ کیلومتر (حدود ۱۵ دقیقه)
پل گاومیشان بر رودخانه سیمره و پس از تلاقی آن با رودخانه کشکان بنا شده است. این اثر تاریخی که در محدوده شهرستان دره شهر محسوب می‌شود، در مرز میان دو استان لرستان و ایلام قرار دارد. با وجود اینکه بخش بیشتری از این پل در استان لرستان قرار گرفته است، این اثر تاریخی در ۳ اسفند ۱۳۷۷ خورشیدی به نام استان ایلام در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پل باستانی سیمره ۱۷۵ متر طول و حدود هشت متر عرض و چشمه اصلی آن حدود ۳۳ متر عرض دارد. در حال حاضر تنها ۶ طاق از این پل باستانی باقی مانده است. عریض‌ترین دهانه پل گاومیشان با عرض بیش از ۵۰ متر، یکی از بزرگ‌ترین دهانه‌های پل‌های کشور محسوب می‌شود. در ساخت این پل از مصالحی همچون آجر، سنگ و ساروج استفاده شده است. قدمت این پل به دوره ساسانیان می‌رسد و آثار مرمت و بازسازی در دوره‌های صفویه و قاجار روی آن مشهود است.
قلعه پور اشرف
آدرس: شهرستان دره شهر، روستای شیخ مکان
فاصله از تنگ بهرام چوبین: هشت کیلومتر (۱۰ دقیقه)
دره شهر که قدمت آن به دوران عیلامی پیش از هخامنشیان می‌رسد، به جهت وجود قلعه‌های تاریخی متعدد به «شهر قلعه های ایران» شهرت دارد. در فاصله ۶ کیلومتری دره شهر، در روستای «شیخ‌مکان» قلعه‌ای وجود دارد که برخی آن را به دوره ساسانی نسب می‌دهند؛ اما بر اساس اطلاعات درج شده روی کتیبه‌ای در ورودی قلعه پور اشرف، ساخت آن در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی و در سال ۱۳۳۵ خورشیدی صورت گرفته است.
قلعه پور اشرف توسط شخصی به نام «میر سید محمدخان پور اشرف»، حاکم وقت منطقه در دوره قاجار و ملقب به «اشرف‌العشایر» در سه طبقه و مربع‌شکل ساخته شده است. این بنا با ۱,۴۷۰ متر مربع مساحت، پنج برج و ۳۰ اتاق دارد. در ورود به این قلعه پس از عبور از هشتی مستطیل‌شکل آن و دالان ورودی، به حیاطی خواهید رسید. این حیاط به اصطبل، حیاط مرکزی و طبقه دوم که محل زندگی خان بوده، متصل است. در طبقه همکف قلعه پور اشرف بخش‌های ادارای و نظامی قرار دارد و آشپرخانه و اتاق‌هایی که محل سکونت نظامیان بوده است، در ضلع جنوب غربی قرار گرفته‌اند. زیرزمین این قلعه نیز به بازداشتگاه اختصاص داشت.
آتشکده چهار طاقی
آدرس: شهرستان دره شهر، حاشیه جنوبی روستای سرخ آباد، محله تنوره سرخ گچی، جاده دره شهر به آبدانان (جنوب به شمال)
فاصله از تنگ بهرام چوبین: ۱۵ کیلومتر (۲۰ دقیقه)
آتشکده چهار طاقی که در روستای سرخ آباد شهرستان دره شهر قرار گرفته است، به ۱۴۰۰ سال پیش تعلق دارد. این چهار طاقی با پلانی مربع‌شکل به طول پنج متر روی تپه تنوره سرخ واقع شده است. در بخش جنوبی بنا پلکانی با طول ۱۰ متر و عرض یک متر وجود دارد که با شیب ملایمی به فضای داخلی این آتشکده منتهی می‌شود.
ارتفاع طاق آتشکده چهار طاقی از سطح زمین حدود ۷۰ سانتی‌متر و ضخامت دیوارهای آن ۸۰ سانتی‌متر است. در بالای گنبد قوسی‌شکل بنا دریچه‌ای وجود داشت که در طی مرمت‌ها مسدود شده است. آتشکده چهار طاقی که با نام‌های چهار قاپی، آتشکده تنوره سرخ، چهار در سرخ آباد و چهار طاقی در سرخ آباد نیز شناخته می‌شود، در ۲۲ تیر سال ۱۳۷۹ خورشیدی فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.