گروه ایرنا زندگی - خانه لاری‌ها از جمله بناهای تاریخی و جاهای دیدنی یزد محسوب می‌شود که هر سال پذیرای گردشگران بسیاری از سراسر ایران و جهان است. خانه لاری‌ها شامل ۶ باب خانه با معماری ویژه خانه‌های کویری می‌شود که در محله فهادان قرار دارد و به شما فرصت گشت‌وگذار در کوچه‌های قدیمی شهر را می‌دهد. این عمارت که قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد، با شماره ثبت ۱۷۸۳ در بهمن سال ۱۳۷۵ هجری شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
خانه لاری‌ها کجاست؟
خانه لاری‌ها در شهر زیبای یزد، خیابان امام خمینی (ره)، محله فهادان و در مجاورت بنای تاریخی کلاه‌فرنگی قرار دارد.
آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان امام خمینی (ره)، محله فهادان، مجاور عمارت کلاه‌فرنگی
معرفی خانه لاری‌ها
خانه لاری‌ها یکی از خانه‌های معروف شهر یزد است که با قدم گذاشتن به درون آن، ویژگی‌های معماری یزدی از جمله حفظ حریم خانه از نگاه نامحرم، هم‌بستگی فضاهای مختلف، احترام به حریم خصوصی، چیدمان اصولی فضاها در کنار یکدیگر و غیره به چشم می‌خورند. در این میان عنصر مهم معماری یزد یعنی بادگیر نیز در این خانه وجود دارد که در کنار تزیینات آینه‌کاری و گچ‌بری، عمارتی لوکس به وجود آورده‌اند. شیشه‌های رنگی و پنجره‌های ارسی نیز ظاهری دلفریب به این خانه داده و دلنشینی فضا را دو چندان کرده‌اند. از همان بدو ورود به خانه محو تماشای درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها و اتاق‌های آینه‌کاری و نقاشی‌شده آن می‌شوید.
این خانه مساحتی برابر ۱۷۰۰ متر و زیربنایی معادل ۱۲۰۰ متر دارد و مجموعه‌ای از سه حیاط و ۶ باب خانه به‌همراه ایوان‌ها، تالارها، اتاق‌ها و یک سردر و هشتی را در خود جای داده است. امروزه در سراسر خانه، اسناد تاریخی به نمایش درآمده و اینجا را تبدیل به موزه اسناد کرده‌اند تا سفر تاریخی شما را تکمیل کنند.
خانه لاری‌ها در تاریخ ۲۴ بهمن ماه سال ۱۳۷۵ هجری شمسی با شماره ۱۸۳۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
تاریخچه خانه لاری‌ها
۲۷۰ سال پیش، جمعی از تجار شهر لار از استان فارس به یزد آمدند تا در این شهر، تجارت خود را سروسامان دهند و سکونت کنند. «حاج غلامحسین ملازینل» از نوادگان آن نسل در سال ۱۲۴۳ هجری شمسی در محله تاریخی فهادان، خانه‌ای را ساخت تا فرزندان وی نسل به نسل در آن زندگی کنند. پس از آن، «حاج محمد ابراهیم لاری» مالکیت خانه را در دست گرفت و آن را به «خانه لاری‌ها» مشهور ساخت. در گذشته از این عمارت به‌عنوان خانقاه نعمت‌اللهی استفاده می‌شد و تا اواخر دوره حکومت رضا شاه یکی از خانه‌های اعیان و اشراف به شمار می‌آمد.
پس از گذشت سال‌های متمادی و به‌علت موروثی شدن، خانه لاری‌ها به عمارتی متروکه تبدیل شد و آسیب‌ها و خسارات جدی و فراوانی دید. در سال ۱۳۶۳ هجری شمسی با تلاش و پیگیری سازمان میراث فرهنگی کشور، این بنای تاریخی از صاحب وقت خود، آقای علی یزدی‌نژاد خریداری و بازسازی شد.
از سال ۱۳۸۵ هجری شمسی نیز بخش‌هایی از خانه لاری‌های یزد برای تبدیل به موزه اسناد ملی و تاسیس یک شعبه اداری در آن، تحت اختیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی قرار گرفت.
معماری خانه لاری‌ها
حفظ حریم اهل خانه
در سبک معماری یزد، حفظ حریم خانواده به‌عنوان اصلی مهم و ضروری در نظر گرفته می‌شود. معماران و سازندگان عمارت‌های اصیل و تاریخی در این استان کویری، آن‌ها را به‌گونه‌ای بنا کرده‌اند که هیچ غریبه‌ای نتواند داخل آن را بدون اجازه صاحب‌خانه از نظر بگذراند. فضاهای گوناگون اطراف حیاط خانه‌ها به‌شکلی طراحی و ساخته شده‌اند که درک عمیق و واقعی نسبت به‌معنای محرمیت در فضاهای ایرانی به چشم می‌خورد.
در تمام خانه‌های قدیمی یزد هم‌بستگی فضاهای بین دو ملک متفاوت و متمایز دیده می‌شود؛ اما نوع ساخت خانه‌ها به‌گونه‌ای است که خدشه‌ای به حرمت و حریم اهالی خانه وارد نکند و آسودگی و آرامش را برای اعضای خانواده به ارمغان آورد. هشتی، کریاس، دالان و دیوارهای بلند و همچنین چگونگی قرارگیری و چینش دیگر مکان‌های موجود در داخل خانه و حیاط به‌ترتیبی هستند که بر این موضوع صحه می‌گذارند.
اندرونی، بیرونی و فضاهای فصلی
خانه لاری‌ها مانند هر خانه اعیانی دیگر دارای دو قسمت اندرونی و بیرونی، حیاط در مرکز و قسمت‌های اعیان‌نشین چهار فصل در دورتادور عمارت است. بر اساس زاویه تابش خورشید به قسمت‌های مختلف بنا، چهار سوی آن برای چهار فصل مختلف مناسب هستند. قسمت شمالی در فصل زمستان به کار می‌رفت و قست جنوبی که شامل تالار و بادگیر می‌شود، در فصل تابستان فضاهای مناسبی را برای اهالی خانه به وجود می‌آورد. قسمت شرقی نیز با در برگرفتن اتاق آینه، مطبخ، سرداب و سایر فضاها برای فصل پاییز مناسب بوده است. ضلع غربی نیز به فضای بهارخواب اختصاص دارد.
اتاق مهمان‌خانه یکی از مکان‌های مهم عمارت است که به‌عنوان فضایی راحت و نماد احترام به مهمان محسوب می‌شود. افرادی که از نظر مالی در سطح خوبی قرار داشتند، خانه‌های خود را به‌گونه‌ای بنا می‌کردند که از حیاط اختصاصی و ویژه‌ای برای مهمان برخوردار باشد. البته این مسئله در مورد صاحبخانه‌هایی نیز صدق می‌کند که به‌دلیل موقعیت شغلی نیاز به حیاط جداگانه برای رفت‌وآمد داشتند.
بادگیر
ساخت بادگیر و وجود بیشترین سایه و فضای خنک در تابستان‌ها یکی از ویژگی‌های مهم معماری شهرهای کویری و به‌ویژه یزد است که در خانه لاری‌ها نیز مشاهده می‌شود. بادگیر این خانه در کنار ایوان قد بر افراشته است و نقش تهویه مطبوع را به‌خوبی ایفا می‌کند. این بادگیر برخلاف معمول خانه‌های یزد بر محور اصلی حیاط نیست و در گوشه ایوان واقع شده است. جالب اینکه چوب‌های داخل بادگیر علاوه بر شکست باد و خنک کردن فضا، بر دوام ساختمان می‌افزایند.
این بادگیر تنها بادگیر ساختمان نیست؛ چراکه در بخش‌های دیگر خانه بادگیرهایی برای تنظیم دمای اتاق‌ها به‌ویژه در فصول گرم سال تعبیه شده است که دارای ابعاد و ارتفاع کمتری هستند.
فضاهای زیرزمینی
سرداب‌های خانه که دسترسی به آب قنات را برای اهالی خانه ممکن می‌کنند، توسط پله‌هایی به سطح حیاط‌ها و راهروهای درون آن‌ها متصل شده‌اند. این فضاها در زیر زمین هستند و به‌عنوان طبقه‌ای مشخص از ساختمان بنا در نظر گرفته نمی‌شوند.
فضاهای زیرزمینی در سراسر ساختمان وجود دارند و استفاده مفید از فضا را امکان‌پذیر می‌کنند. آشپزخانه یکی از این فضاها محسوب می‌شود که در سقف آن روزنه دایره‌ای شکل به قطر حدود نیم متر تعبیه شده و انبار عمارت در کنج غربی آن قرار گرفته است.
بخش‌های مختلف خانه لاری‌ها
خانه‌های قدیمی نظیر خانه لاری‌ها، فضاهای گوناگون و متفاوت با کارکردهای خاص داشته‌اند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
حیاط و ایوان
خانه لاری‌ها سه حیاط دارد. حیاط بزرگ‌تر به‌عنوان حیاط اصلی محسوب می‌شود و حیاط دوم و سوم از نظر وسعت و اهمیت پس از آن قرار می‌گیرند. حیاط اصلی به‌شکل مستطیل است و به‌سمت شمال شرقی-جنوب غربی امتداد دارد. بخش جنوب غربی آن از دیگر قسمت‌ها مرتفع‌تر و از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار است. در این بخش ایوان بلند و مرتفعی نیز وجود دارد که باعث می‌شد ساکنان این خانه‌ها بتوانند در فصل تابستان در ایوانی بنشینند که در سایه قرار گرفته است و نور خورشید به‌صورت مستقیم به آن نمی‌تابد و از خنکی هوا لذت ببرند.
دلیل دیگری که اهمیت و منزلت این ایوان را افزایش می‌دهد، اتاق‌ها و گوشوارهایی (اتاق هایی در چهار سوی ایوان) است که در اطراف آن و در دو طبقه شکل گرفته‌اند و درها و پنجره‌هایشان به ایوان گشوده می‌شود.
در محل ارتباط دو حیاط اول، فضایی به نام هشتی برای انتظار و کسب اجازه مهمان برای ورود قرار گرفته و از دسترسی برابر به هر دو حیاط برخوردار است. برخی از فضاها همچون اصطبل، مطبخ و انبار که دائما با بیرون در ارتباط هستند، با دری جداگانه مستقیما به بیرون عمارت مرتبط می‌شوند.
فضاهای شمال حیاط اصلی
در شمال‌شرقی حیاط به فضاهای بسته و ایوانی کوچک و کوتاه در کنار آن‌ها برخورد می‌کنید. تضاد این قسمت با جنوب‌غربی حیاط با این فضاها و ایوان به‌خوبی به چشم می‌آید.
در مرکز بخش شمال‌غربی حیاط نیز می‌توانید سه ایوان کوچک را ببینید. ایوان‌ها توسط دو اتاق سه دری از هم جدا شده‌اند و دو راهرو نیز در دوسوی این بخش به چشم می‌خورد.
فضاهای جنوب شرق حیاط اصلی
در مرکز بخش جنوب‌شرقی حیاط وضعیتی کاملا متفاوت به چشم می‌آید و فضاهای بسته خودنمایی می‌کنند. در مرکز این بخش یک اتاق پنج دری وجود دارد و در اطراف آن ایوان‌های کوچک و باریکی دیده می‌شود. هم ردیف با این قسمت‌ها، اتاق سه دری و ایوان کوچکی قرار گرفته‌اند. در حدفاصل فضاهای بسته، راهروهایی تعبیه شده‌اند که به‌عنوان فضای نیمه‌باز شناخته می‌شوند.
حیاط میانی
ساختار حیاط میانی شبیه به حیاط اصلی است. در بخش جنوب‌غربی این حیاط، ایوان رفیعی دیده می‌شود که دهانه‌ای وسیع و نمایی بلندتر از سایر فضاها دارد. یک پنج دری درست در مقابل این ایوان ساخته شده است و در شمال‌غربی حیاط، یک هفت دری با نمایی ساده وجود دارد. کمی آن‌طرف‌تر از هفت دری و در بخش شمال‌شرقی، اتاق‌های پنج دری و سه دری قرار گرفته‌اند. ترکیب این فضاها، مجموعه‌ای از طاق‌نماها را دورتادور حیاط به وجود آورده است.
نوع طراحی و تقسیم‌بندی یکسان و متمادی در نمای سه بخش حیاط نشان می‌دهد که معماران قصد متمایزکردن ایوان جنوب‌غربی را داشته‌اند.
حیاط سوم
در بخش شمال‌شرقی عمارت، حیاط کوچکی با یک اتاق وجود دارد که یک طبقه بلندتر از حیاط میانی است و ارتباط کمی میان آن و بخش‌های دیگر خانه مشاهده می‌شود. این قسمت ورودی و خروجی کاملا جداگانه‌ای به بیرون عمارت دارد و می‌توان آن را بخشی کاملا مستقل از خانه در نظر گرفت که اهمیت کمتری نسبت به بخش‌های دیگر دارد.
در زیر این حیاط، فضایی صلیبی‌شکل ساخته شده است که نور آن از نورگیر میان سقف در وسط حیاط تامین می‌شود.
اتاق‌های خانه
اتاق‌های این عمارت با سه پله مزین به سنگ‌های مشبک‌کاری، از حیاط جدا شده‌اند. اتاق‌های چهارضلعی دورتادور حیاط را در بر گرفته‌اند و در هر ضلع با درهای چوبی به یکدیگر راه دارند. هنر گچ‌بری و رنگ بنفش در داخل اتاق‌ها به زیبایی به کار رفته است. سقف مسطح اتاق‌ها را با تیرهای چوبی پوشانده و روی آن‌ها توفال‌کاری (گچ‌کاری روی آهن توری) و سپس نقاشی گل‌وبوته انجام داده‌اند. هر یک از ۲۲ اتاق این مجموعه با نام خاصی مشخص شده و کاربرد مخصوص به خود را داشته‌اند.
اتاق سه دری برای بچه‌ها، اتاق پنج دری برای خانواده و اتاق ارسی با درب کشویی، همگی در این عمارت به چشم می‌خورند. در میان اتاق‌ها، اتاق آینه شهرت خاصی دارد و دارای تصاویری زیبا بر سقف و دیوار است که جلوه‌ای تازه از خانه‌های قدیمی ایران را پیش روی بازدیدکنندگان می‌گذارد.
اتاق‌ها یکی از لایه‌های این قسمت از ساختمان هستند و مکان‌های خدماتی مانند اصطبل در لایه بعدی و پشت اتاق‌های رو به حیاط اصلی ایجاد شده‌اند که نشان از هوش سازندگان این بنا دارد. فضاهای خدماتی به حیاط راهی ندارند و مستقیما به بیرون ارتباط پیدا می‌کنند.
درهای متعدد
خانه لاری‌ها از طریق دو در به بیرون راه دارد. در ضلع غربی که به‌وسیله دهلیز و هشتی به تالار و حیاط اندرونی منتهی می‌شود و در ضلع شمالی که به‌عنوان در فرعی عمارت به حیاط بیرونی و سپس به اتاق‌های ضلع غربی می‌رسد.
هنگام ورود به این خانه با کوبه‌های متفاوتی روی در برخورد می‌کنید که برای زنان و مردان به‌صورت مجزا طراحی شده‌اند و صدای خاص خود را ایجاد می‌کنند تا اهالی از محرم یا نامحرم‌بودن مهمان مطلع شوند.
غروب‌نشین
روی حوض لاجوردی حیاط، تختی قرار دارد که با سه پله از سطح حیاط جدا می‌شود و نیمی از فضای حوض را اشغال می‌کند. این تخت و فضای آن اصطلاحا غروب‌نشین یا سایه‌نشین نامیده می‌شود.
سرداب
سرداب اصلی خانه با عمقی حدود ۶ متر، در سمت ایوان و بادگیر قرار گرفته است و ۳۸ پله دارد. سقف سرداب به‌صورت طاق تویزه (طاقی از گچ و نی) ساخته شده است و در داخل آن دو شمسه رنگین خودنمایی می‌کنند. سرداب دیگری نیز در ضلع غربی بنا واقع است و نقش بهارخواب را دارد. یکی دیگر از کاربردهای سرداب، نگهداری گوشت و حبوبات در اتاقک درون آن بوده است.
تزیینات خانه لاری‌ها
استفاده از سبک‌های ساختمانی مناسب، مصالح و مواد هماهنگ با اقلیم خاص شهر یزد، از خصوصیات و امتیازات خانه‌های مسکونی دوران گذشته در استان یزد هستند. خانه لاری‌های یزد نیز از این قاعده مستثنا نیست و از خشت، گل، آجر، کاه، گچ و ساروج در سازه بنا و دم‌گیری گچی، نماسازی و غیره استفاده شده است.
به گزارش وب گاه گردشگری کجارو، در خانه‌های اعیانی وجود فضایی هنری با تزیینات آینه‌کاری و گچ‌بری امری عادی به شمار می‌آید و این زیبایی‌ها در خانه لاری‌ها نیز دیده می‌شود. تاب‌بندی و سیم گاکاری (کاربندی بالای درگاه‌ها)، ایجاد ستون‌ها و سرستون‌های رفیع در تالار و از همه بارزتر گره‌چینی در اتاق‌ها با شیشه‌های رنگی، تزیینات چشم‌نوازی است که این بنا را تماشایی کرده‌اند.