طبیعی است که اهل هر شهر و دیاری که باشیم در ایام محرم و تاسوعا و عاشورای حسینی با آداب و سنن و رسوم شهرمان پیش می‌رویم و هر کسی به نوبه خود آیین عزاداری برای امام حسین(ع) را به جا می‌آورد. اما عده‌ای هم در این ایام بار سفر می‌بندند و به شهرهای دیگر سفر می‌کنند تا هم مناسک عزاداری را به جا آورده باشند و هم با آداب و رسوم سوگواری برای امام حسین (ع) در شهرهای دیگر آشنا شوند.
یکی از شهرهایی که ظرفیت زیادی برای گردشگری در ایام محرم را دارد، شهر یزد است. یزد که به لحاظ قدمت و اصالتش به خودی خود قطب گردشگری ارزشمندی برای ما ایرانیان و حتی گردشگران خارجی است، در ایام محرم بیش از پیش میزبان گردشگران خوش ذوقی است که از اقصانقاط کشور و حتی خارج از ایران به این شهر و شهرهای اطرافش همچون میبد و تفت سفر می‌کنند تا محرم و آیین عزاداری برای امام سوم شیعیان را از نزدیک و با حال و هوای خاص خودش ببینند.
نخل گردانی
نخل‌گردانی از مهمترین آداب عزاداری محرم در یزد است. در گذشته مراسم آذین بندی و آماده کردن نخل‌ها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان بین اهل محل و یا آبادی انجام می‌شد. نخل در فرهنگ مردمان این خطه همان تابوت و در واقع نمادی از بدن مطهر ائمه اطهار و به ویژه حضرت امام حسین(ع) است که مردم با چرخش آن دور حسینیه‌ها به تشییعش می‌پردازند. نخل یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب، اسکلت‌بندی شده است. برای پایه‌های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است. برای بستن آن، تعدادی از خدام حسینیه از صبح هشتم محرم دست به کار می‌شوند. آنها بر روی پارچه مشکی و در جلو و عقب آن، خنجر، آیینه‌های بزرگ و نیز یک سازه چوبی به شکل سرو نصب می‌کنند که این کار تا ظهر روز نهم محرم (تاسوعا) ادامه خواهد داشت. نخل‌ها پس از آذیین‌بندی بسیار سنگین‌تر از آنچه هستند، می‌شوند و وزن برخی نخل‌ها نظیر نخل میدان امیرچخماق یزد که از جمله نخل‌های بزرگ استان یزد به شمار می‌رود یا نخل تفت به چندین تن می‌رسد. روز عاشورا و در هنگامه بلند کردن نخل، ده‌ها تن از مردان محل با پاهای برهنه، زیر پایه‌های نخل رفته و آن را با عظمت تمام به حرکت در آورده و چون جنازه‌ای باشکوه، آن را از میان موج جمعیت عزاداران عبور می‌دهند. نخل‌های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام شهرستان تفت از جمله نخل‌های معروف یزد هستند و مراسم نخل‌برداری عصر روز عاشورای میدان امام تفت که تا غروب روز عاشورا ادامه دارد از شکوه و جلال خاصی برخوردار است.
مراسم جوش دوره
شاید بارها تصاویر جمعیت زیادی که دایره‌وار می‌ایستند و به صورت کاملا مرتب و منظم و همراه با ریتم، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کنند را در فیلم‌هایی که به مناسبت فرارسیدن ایام تاسوعا و عاشورا از تلویزیون پخش می‌شوند، دیده باشید و ندانید که این دسته سینه‌زنی که با یک دست کمر بغل‌دستی خود را گرفته و با دست دیگر سینه می‌زنند، دارند آیین جوش‌دوره را اجرا می‌کنند. سینه‌زنان در روز تاسوعا با اشعاری محزون در حالی که به سینه می‌زنند، یک پای خود را جلو و پای دیگر را به عقب و سپس پای راست را بلند کرده و به زمین می‌زنند و به دور علمی که وسط محل عزاداری نصب شده، می‌چرخند.
تعزیه خوانی
تعزیه آیینی نمایشی است که در بیشتر شهرهای کشور به منظور زنده نگه داشتن واقعه کربلا و به خصوص روز عاشورا اجرا می‌شود. در یزد هم این آیین نمایشی در صبح روز عاشورا انجام می‌شود. تعزیه‌خوان‌ها وقایع عاشورا را بازسازی می‌کنند و مراسم تعزیه از ورود “شمر” به صحنه کربلا آغاز می‌شود و تا شهادت امام حسین(ع) و به آتش کشیدن خیمه‌های فرزندان امام ادامه دارد؛ پس از آن نیز مراسم شام غریبان در تکایا و هیئات شهر برگزار می‌شود.
جغجغه زنی
سنگ زنی یا به گویش محلی جغجغه زنی به شیوه ای هنرمندانه با ریتم و اشعاری خاص در شبهای ماه محرم در برخی از حسینیه‌ها بعد از مراسم نوحه‌خوانی و زنجیرزنی اجرا می‌شود. در این مراسم که از گروهی ۷۰ تا ۸۰ نفره از افراد میانسال تشکیل شده، یک نفر نوحه سرایی می کند و بقیه دو قطعه سنگ یا چوب مخصوص آماده شده را که در دو دست دارند، در یک فضای معنوی و هماهنگ به هم می‌زنند. هدف از این کار زنده کردن یاد و خاطره امام حسین (ع) در ذهن مردم است.
مراسم کتل بستن
در یزد به اسب زین کرده‌ای که به‌طور خاص آراسته شده و پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می‌کند «کتل» می‌گویند. افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. گاهی به گردن این اسب چند شال، ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آیینه کوچک، نگین، قرآن و... آذین می‌بندند وگاه بنا بر سلیقه شخصی و به تعبیری دیگر، پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو می‌کنند. همچنین کبوتر زنده‌ای را که با رنگ قرمز آغشته شده نیز بر پشت اسب می‌گذارند.
افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. این حرکت نمادین را «اسب و کتل» می نامند.
نذری رایج
یکی از معروف‌ترین نذری‌های یزد، آش امام حسین (ع) است. این آش شبیه آش گندم و تقریبا با همان مواد است. پخت این آش به 17 ساعت زمان نیاز دارد و هر سال از اذان ظهر روز قبل از اربعین پخت آن آغاز می‌شود و اذان صبح روز اربعین میان مردم توزیع می‌شود. این آش از آن دسته آش‌هایی است که نیاز به هم زدن بسیار برای له شدن گندم و گوشت و حبوبات دارد و این وظیفه را همه آنهایی بر عهده می‌گیرند که آرزویی در دل دارند و تعداد آنها بیشمار هم هست و شاید در کنار هر دیگ ده‌ها نفر در انتظار هم زدن آش و گرفتن مراد خود هستند. این آش قدمتی چندین ساله دارد. سالخوردگان یزدی می‌گویند از زمانی که به یاد دارند، آش امام حسین (ع) در ایام محرم به ویژه شب تاسوعا و اربعین طبخ می‌شده؛ اما مدت‌هاست این آش در تمام ایام محرم و صفر پخته می‌شود.