گروه ایرنا زندگی - حمام گنجعلی خان یکی از از یادگاری‌های دوره صفویه است. این حمام بخشی از مجموعه گنجعلی خان محسوب می‌شود که به‌واسطه معماری و تزیینات، شهرت خاصی در میان گردشگران دارد. حمام در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و پس از آن به‌عنوان موزه مردم‌شناسی آغاز به کار کرد. مجسمه‌های مومی در جاهای مختلف حمام وجود دارد که افرادی از طبقات مختلف جامعه در دوران قدیم را نشان می‌دهند. حمام تاریخی گنجعلی خان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
حمام گنجعلی خان کجاست؟
حمام گنجعلی خان موسوم به موزه مردم‌شناسی در میدان گنجعلی خان شهر کرمان قرار دارد.
آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، بازار بزرگ کرمان، میدان گنجعلی خان
تاریخچه حمام گنجعلی خان کرمان
طبق اسناد تاریخی، مجموعه گنجعلی خان در دوره صفوی و به دستور گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان ساخته شد. هنگامی که گنجعلی خان بر تخت حکومت کرمان تکیه زد، تصمیم به انجام اقداماتی در راستای آبادانی شهر گرفت. او برای ایجاد یک تفرجگاه عمومی در وسط شهر کرمان، میدان بزرگی با بیش از ۱۰۰ متر طول و ۵۰ متر عرض ساخت. گنجعلی خان این میدان را از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آب‌انبار و ضرابخانه محصور کرد و مجموعه‌ای عالی به وجود آورد. ساخت بناهای این مجموعه به تدریج صورت گرفت و حمام نیز در سال ۹۸۹ هجری شمسی در مسیر اصلی بازار کرمان و جنوب مجموعه گنجعلی خان ساخته شد.
جالب اینکه مردم تا سال ۱۳۱۶ هجری شمسی از این حمام استفاده می‌کردند تا اینکه در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. این مجموعه اکنون از مهم‌ترین جاهای دیدنی کرمان به حساب می‌آید و همه ساله میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.
معماری حمام گنجعلی خان
معمار و طراح حمام گنجعلی خان، شخصی به نام استاد سلطان محمد، معمار یزدی بود. همچنین، به نظر می‌رسد این اثر تاریخی توسط علیمردان خان، پسر گنجعلی خان تکمیل شده و به شکل امروزی خود درآمده است. حمام گنجعلی خان ۲۶ متر طول، ۳۰ متر عرض و حدود ۱,۳۰۰ متر مربع زیر بنا دارد که از سردری با معماری منحصربه‌فرد، ورودی به شکل دالان، رختکن، حوض و خزینه برخوردار است. استادکاران و هنرمندان برجسته ایران کهن در زیباسازی و طراحی این اثر تاریخی از نقاشی‌های بسیار ظریف، خوشرنگ‌ترین کاشی‌های موجود، نورپردازی محوطه حمام، تزیینات گچ‌بری زیبا و چشم‌نواز و خطاطی‌های دلنشین استفاده کرده‌اند.
این حمام تلفیق هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون با فضایی متناسب و مردم‌وار را به تصویر می‌کشد. معماری مردم‌وار به ساخت‌وساز با اجزا و اندازه‌های متناسب با نیازهای انسانی اختصاص دارد.
این حمام، مانند دیگر حمام‌های ایران کهن، از بخش‌های مختلف و مجزایی از جمله قسمت شاه‌نشین تشکیل شده است تا جایگاه اقشار مختلف جامعه (ثرومندان و مردم عادی)، از یکدیگر مجزا شود. معماران زبردست و خلاق آن زمان برای آسایش و راحتی مردم، رختکنی با ۶ غرفه جداگانه طراحی کرده بودند.
همچنین، معماران با استفاده از کاشی‌ها و سنگ‌های خوشرنگ و زیبا به سراسر این حمام نمای چشمگیری داده‌اند. سقف رختکن نسبتا بلند و بر ستون‌های مستحکم استوار است. علاوه بر غرفه‌هایی که دور رختکن قرار گرفته‌اند، حوض زیبایی در وسط این غرفه‌ها خودنمایی می‌کند. فواره‌ای که در مرکز این حوض تعبیه شده، موسیقی دلنوازی را به قلب و دل بازدیدکنندگان هدیه می‌دهد.
روشنایی داخل حمام از طریق نورگیرهایی تامین می‌شود که در مرکز یا دور سقف‌ها قرار دارد و علاوه بر هدایت نور خورشید به داخل فضاها، از اشراف و دید جلوگیری می‌کرد و موجب تنظیم حرارت گرمخانه می‌شد. همچنین تابش نور خورشید به آب داخل حوض و بازتاب آن به دیوارها و سقف‌ها، زیبایی بیشتر حمام را در پی داشت.
طبق کاوش معماران و مهندسان، گرمای این حمام به وسیله گلخن یا تون تامین می‌شد و از تون، کانال‌های گربه‌رو به زیر گرمخانه حمام طراحی و کشیده شده بود که هوای گرم را از خود عبور می‌داد، کف گرمکن را گرم کرده و هوای کثیف و آلوده را از طریق روزنه‌ها به خارج از حمام منتقل می‌کرد.
نکته جالب درباره نحوه آبرسانی حمام گنجعلی خان در این است که از طریق لوله‌کشی‌هایی تامین می‌شد که به قنات نزدیک میدان واقع در مجتمع گنجعلی خان متصل بود. آب خزینه نیز به وسیله آتش‌زدن چوب‌ها و بوته‌ها گرم می‌شد.
مهم‌ترین ویژگی‌های معماری حمام گنجعلی خان:
کاشی‌های معرق، هفت رنگ و خشتی با تصویر انسانی
استفاده از آب قنات و شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوض‌ها، حوضچه‌ها و فواره‌های متعدد
نحوه گرم‌کردن هوای داخل حمام و آب‌بندی مخازن
ارتفاع کم، باریک و طولانی راهروها و ارتفاع زیاد رختکن
شکل و تزیینات هشتی‌های میانی و سردرها
طراحی ورودی‌ها و خروجی‌ها متناسب با فضا
گودبودن حمام و کاهش ارتعاشات لرزشی به‌دلیل قرارگیری در درون زمین و ضدزلزله بودن
بخش‌های مختلف حمام گنجعلی خان
ورودی و سردر
ورودی و سردر حمام یکی از زیباترین بخش‌های حمام است که با آجرهای ساده و نیلی، حاشیه‌ای از سنگ مرمر، نقاشی‌ها و مقرنس‌بندی خودنمایی می‌کنند.
دالان و هشتی
پس از سردر، راهرویی قرار دارد که به‌صورت غیرمستقیم کشیده شده است تا از یک سو مانع دید به درون حمام شود و از سوی دیگر، گرمای آن را حفظ کند. این دالان به یک هشتی کوچک می‌رسد. هشتی، فضایی سرپوشیده است که بعد از ورودی قرار دارد. با عبور از هشتی حمام گنجعلی خان، درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی پیش روی بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد که آن‌ها را به فضاهای بعدی حمام راهنمایی می‌کند.
رختکن و میان در
رختکن از فضاهای اصلی بنا است که با نام سربینه نیز شناخته می‌شود. رختکن حمام گنجعلی خان فضای سرپوشیده و هشت گوشی است که حوضی هشت ضلعی در میان آن خودنمایی می‌کند. دور رختکن، ۶ غرفه برای نشستن و تعویض لباس تعبیه شده است که هر یک نور مخصوص خود را دارند. هر غرفه به یک طبقه از اجتماع اختصاص داشت که بر اساس تقسیمات آن دوران شامل سادات، روحانیون، خان‌ها، اعیان‌ها، بازاری‌ها و رعایا می‌شد.
در این فضا از سطوح کاشی‌کاری پرنقش‌ونگار تا سنگ‌های مرمر، سقف‌های کاربندی و فواره به چشم می‌خورد. این ترکیب با نورپردازی ویژه در هم آمیخته و فضای دلنشینی ایجاد کرده است. سقف رختکن نمونه جالبی از یزدی‌بندی و کاربندی‌های مختلف به حساب می‌آید که با کاشی‌های خشتی و نقاشی‌های اسلامی تزیین شده است.
به‌طور کلی رختکن فضای یکپارچه‌ای دارد؛ اما گوشه‌هایی خلوت و تودرتو نیز در آن به چشم می‌خورد که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو بوده است.
فضایی به نام میان‌در نیز در این حمام وجود دارد که در واقع یک رختکن کوچک است و تبادل گرما میان سربینه و گرمخانه را به کمترین میزان می‌رساند. افراد پس از استحمام مدتی در این فضا منتظر می‌ماندند تا دمای بدنشان متعادل شود و به‌دلیل تغییر ناگهانی دما دچار مشکل نشوند. یک طرف میان‌در، رختکن قرار دارد و سمت دیگر فضایی ۶ ضلعی است که به گرمخانه راه پیدا می‌کند.
فضای واسطه
در رختکن، راهروی طولانی و زاویه‌داری وجود دارد که از آن به‌عنوان فضای واسطه میان رختکن و گرمخانه استفاده می‌شد. این دالان به یک هشتی میانی می‌رسد که سکوهایی در دو طرف آن قرار دارد. روی این سکوها ظروفی همچون تشت، تاس و وسایلی مانند لنگ، سدر، حنا، سینی‌های قدیمی، شانه‌های سنتی، آینه‌های مختلف، سنگ پاهای قدیمی و... گذاشته شده است.
گرمخانه و خزینه
طول صحن گرمخانه حمام ۶٫۲۵ متر و عرض آن ۷٫۵ متر است و خزینه ابعادی برابر با ۸٫۵ در ۵٫۷۵ متر دارد. گرمخانه مستطیل شکل و دارای یک حوض آب سرد با طاقی شبیه خیمه است و در آن کاشی‌کاری و گچ‌بری دیده می‌شود. سیستم کانال‌کشی آب و فواره‌های حوض بسیار دقیق و بی‌نقص طراحی شده‌اند که از عجایب معماری حمام به حساب می‌آیند.
سنگ یکپارچه‌ای با ضخامت ۱۰ سانتی متر در این بخش وجود دارد و به‌حدی شفاف است که نور را به داخل حمام انتقال می‌دهد. افراد داخل حمام از روی این سنگ موقعیت زمانی را تشخیص می‌دادند و اصطلاحا به آن سنگ ساعت زمان می‌گفتند.
معماری سقف گرمکن با کف آن تطابق دارد و این هماهنگی یکی از ظرافت‌های بنا را به رخ می‌کشد.
خزینه، سه حوض مستقل دارد که حوض میانی برای آب گرم و دو حوض دیگر برای آب نیمه‌گرم و نیمه‌سرد به کار می‌رفتند. در کنار این بخش، فضایی با قاعده هشت ضلعی وجود دارد که به‌عنوان خلوت گرمخانه شناخته می‌شد.
تزیینات حمام گنجعلی خان
ورودی و سردر
در نمای سردر حمام نقاشی‌هایی وجود دارد که ظاهرا کاری از استاد میرزا شکراله هستند. در این قسمت، کتیبه‌ای روی سنگ مرمر به چشم می‌خورد که شعری به خط نستعلیق بر آن نگاشته شده است و مصرع آخر آن با رمزگشایی حروف ابجد، سال اتمام بنا را نشان می‌دهد: کسی نداده نشان در جهان چنین حمام (سال ۱۰۲۰ ه. ق)
مقرنس‌کاری سردر، تزیینات گچ‌بری و نقاشی‌های آن را به دو بخش تقسیم کرده است. مقرنس‌کاری قسمت بالای آن مربوط به زمان صفویه می‌شود و هنرمندان سازنده آن، سردر را با گل و بوته تزیین کرده بودند. گچ‌بری این بخش از عمارت در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شد.
نقاشی‌های قسمت پایینی سردر که قدمت آن به زمان حکومت قاجار باز می‌گردد، روی تزیینات دوره‌ی صفویه انجام شده است و آن‌ها بدون به کارگیری سبک‌های مختلف نقاشی، در نزدیکی و کنار یکدیگر کشیده‌اند. این تصاویر عبارت‌اند از نقوش خسرو و شیرین، پادشاهان در حال شکار، بهرام گور، حیوانات وحشی و کاروان شتر که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کنند. البته با گذشت زمان، نقاشی‌های بالای در ورودی حمام آسیب‌های زیادی دیده بودند که مورد مرمت قرار گرفتند.
رختکن
ازاره سکوهای رختکن تا ارتفاع یک متر دارای کاشی‌کاری با نقوش گل‌های هندسی هستند. در دو سوی قوس ورودی رختکن از داخل، دو سنگ مرمر سفید دیده می‌شود که لک‌لک‌های در حال پرواز به‌صورت برجسته روی آن‌ها نقش بسته‌اند. پس از این نقش، دو سکوی سنگی وجود دارد که تا ارتفاع یک متر بالای آن‌ها، به کاشی‌کاری با نقش گل‌های انار و کوکب مزین شده است. حاشیه بالای این قسمت نوار پهنی قرار دارد که نقوش صورت زن، گل انار و اسلیمی و برگ‌های کنگره‌دار در زمینه لاجوردی نقش بسته است. کف سکوهای رختکن نیز با کاشی‌های مربع فیروزه‌ای فرش شده‌اند.
گرمخانه
گرمخانه دو تالار بزرگ عمومی و یک تالار کوچک خصوصی دارد که ازاره دیوارهای آن کاشی‌کاری شده‌اند. قسمت بالای دیوار جانبی و زیر سقف را با گچ پوشانده‌اند؛ نیمی از سقف و بالای ازاره دیوارهای جانبی نیز با سطوح کاربندی تزیین شده‌اند و در بخش مشترک میان سطوح، نوارهای باریکی از کاشی فیروزه‌ای دیده می‌شود. تعدادی قوس کوچک و بزرگ در بالای ستون‌ها به وجود آمده است که کاشی‌کاری شده‌اند. نقوش این کاشی‌ها، گل و بوته و به رنگ‌های سفید، آبی، حنایی، سبز و لاجوردی است؛ اما در جاهای مختلف، تنوع و تفاوت‌هایی وجود دارد که بر زیبایی بنا افزوده است.
نورگیر تالار خصوصی حمام در مرکز سقف گنبدی قرار دارد و کاشی‌کاری‌های زیبایی با کتیبه‌های نستعلیق در آن دیده می‌شود. ۱۴ قوس مشبک لانه زنبوری در این بخش قرار دارد که هر یک از قوس‌ها در میان قاب فیروزه‌ای قرار دارند. محیط ۱۴ ضلعی از بیرون با نوار پهنی احاطه شده که اشعاری به خط نستعلیق روی آن نقش بسته است.
فضای واسطه
فضای واسطه دالانی پیچ‌درپیچ بین رختکن و گرمخانه است که ورودی‌هایی قوسی شکل به ارتفاع حدود دو متر دارد. ازاره دالان‌ها کاشی‌کاری شده‌اند و پنج نوع نقش گلدار مشابه بخش رختکن و گرمخانه و همچنین نقوشی از زنان نوازنده در آن مشاهده می‌شود. این زنان در نگارگری ایران برای صحنه بزم شاهان با ترکیب‌های مختلفی به کار می‌رفتند و مدل لباس و کلاه و آرایش صورت و موی آن‌ها، سبک دوره صفوی را نشان می‌دهد.
روی نوارهای باریکی به رنگ حنایی، لاجوردی و یک نوار نسبتا پهن فیروزه‌ای نیز می‌توان شاهد مناظری از طبیعت و صحنه‌های شکار بود.
موزه مردم‌شناسی کرمان
پس از بازسازی حمام گنجعلی خان در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی، کاربری موزه برای آن مطرح شد. مجسمه‌هایی در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی در دانشکده هنرهای زیبای تهران ساخته شدند تا در حمام گنجعلی خان به نمایش درآیند. این کار جانی تازه به این اثر تاریخی بخشید و با عنوان موزه مردم‌شناسی کرمان مورد استقبال گردشگران قرار گرفت.
به گزارش وب گاه گردشگری کجارو، در این اثر تاریخی، مجسمه‌هایی از جنس موم با پوششی از لباس‌های محلی مردم کرمان اعم از روحانیون، مردم عادی و پیشه‌وران در حال عبادت و حمام به سبک سنتی حضور دارد. ضمن اینکه می‌توان وسایل مختلف و مورد نیاز استحمام از جمله سدر، تاس، حنا، شانه‌های قدیمی، لنگ، سنگ پا و آینه‌های گوناگون را از نزدیک مشاهده کرد. رختکن حمام گنجعلی خان نیز با زیراندازهای خوشرنگ، بقچه‌های کرباسی، لنگ‌های مخصوص خشک‌کردن و قطیفه‌ها مزین شده است.