به گزارش ایرنا زندگی - استان سیستان و بلوچستان با قدمتی کهن و فرهنگی غنی، یکی از مناطق مهم کشور در حوزه هنرهای سنتی و صنایع دستی به شمار می‌رود. در این استان پهناور، زنان هنرمند با دستان توانمند و ذوق هنری خود، آثار ارزشمندی را خلق می‌کنند که علاوه بر زیبایی و اصالت، بیانگر هویت فرهنگی و تاریخ پر فراز و نشیب مردمان این خطه است. صنایع دستی زنان استان، نه تنها میراث فرهنگی گرانبهایی است، بلکه نقش مهمی در اقتصاد خانوار و ارتقاء جایگاه اجتماعی آنان ایفا می‌کند.
تنوع صنایع دستی زنان سیستان و بلوچستان
یکی از ویژگی‌های بارز صنایع دستی این استان، تنوع بالای آن است که در بخش‌های مختلفی نمود پیدا می‌کند. زنان بلوچ و سیستانی با بهره‌گیری از منابع طبیعی منطقه و هنرهای سنتی بومی، به خلق محصولاتی می‌پردازند که هر کدام نشان‌دهنده بخش مهمی از زندگی روزمره، باورها و آرزوهای آنان است.
در حقیقت صنایع دستی زنان این استان میراثی ارزشمند و زنده از فرهنگ و هنر مردم این منطقه است که علاوه بر زیبایی، نقش مهمی در اقتصاد و فرهنگ جامعه ایفا می‌کند. حمایت از این بخش می‌تواند به حفظ و گسترش هویت فرهنگی، ایجاد اشتغال پایدار و توسعه اقتصادی استان کمک کند و در عین حال جایگاه زنان را در جامعه بهبود بخشد.
- گلیم‌بافی و قالیبافی
صنایع دستی بلوچستان، به‌ویژه قالیبافی و گلیم‌بافی، میراثی ارزشمند از فرهنگ و هنر این منطقه هستند. این دست‌بافته‌ها با طرح‌های نمادین و رنگ‌های طبیعی، نه‌تنها کاربرد عملی دارند بلکه بیانگر هویت و اصالت مردم بلوچ می‌باشند. از نقوش هندسی و حیوانی گرفته تا استفاده از پشم مرغوب، هر جزء این آثار روایتی از زندگی و باورهای این قوم کهن است.
فرآیند تولید این آثار هنری، ترکیبی از سنت و مهارت است. از انتخاب پشم گوسفند و بز تا رنگرزی با مواد طبیعی و بافت روی دارهای سنتی، هر مرحله نیازمند دقت و تجربه است. هنرمندان بلوچ، گاهی ماه‌ها وقت صرف می‌کنند تا یک اثر منحصربه‌فرد خلق کنند که هم زیبایی‌اش چشم‌نواز باشد و هم دوامش تحسین‌برانگیز.
امروزه این صنایع دستی علاوه بر ارزش فرهنگی، نقش مهمی در اقتصاد منطقه ایفا می‌کنند. بسیاری از خانواده‌های بلوچ از طریق تولید و فروش این آثار امرار معاش می‌کنند. این هنرها همچنین به‌عنوان سفیران فرهنگی بلوچستان، در بازارهای جهانی شناخته شده‌اند و جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی ایران به خود اختصاص داده‌اند.
- سوزن‌دوزی؛ هنری اصیل و نمادین
سوزن‌دوزی بلوچی یکی از زیباترین و اصیل‌ترین هنرهای دستی ایران است که ریشه در فرهنگ و تاریخ غنی مردم این منطقه دارد. این هنر با استفاده از نخ‌های رنگی و سوزن، طرح‌های هندسی و نمادین خیره‌کننده‌ای بر روی پارچه خلق می‌کند که هر کدام بیانگر بخشی از باورها و سنت‌های این دیار است. زنان بلوچ با مهارت و صبر فراوان، این هنر را نسل به نسل حفظ کرده‌اند و آن را به عنوان بخشی از هویت فرهنگی خود زنده نگه داشته‌اند.
طرح‌های سوزن‌دوزی بلوچی عمدتاً الهام‌گرفته از طبیعت، باورهای قومی و نقوش اسطوره‌ای هستند. از این هنر در تزئین لباس‌های محلی، رومیزی، روتختی، جانماز و سایر وسایل زندگی استفاده می‌شود. هر منطقه از سیستان و بلوچستان سبک مخصوص به خود را در سوزن‌دوزی دارد که این تنوع، بر غنای فرهنگی این هنر افزوده است. شهرهایی مانند ایرانشهر، سراوان و نیکشهر از مهم‌ترین مراکز تولید سوزن‌دوزی در این استان محسوب می‌شوند.
سوزن‌دوزی نه تنها به عنوان یک هنر تزئینی، بلکه به عنوان منبع درآمد برای بسیاری از خانواده‌های بلوچ اهمیت دارد. این صنعت دستی نقش مهمی در اقتصاد محلی ایفا می‌کند و به عنوان جاذبه‌ای برای گردشگران داخلی و خارجی شناخته می‌شود. امروزه تلاش‌هایی برای معرفی بیشتر این هنر به بازارهای جهانی در حال انجام است تا هم از هنرمندان آن حمایت شود و هم این میراث فرهنگی ارزشمند برای نسل‌های آینده حفظ گردد.
- خامه دوزی یا خمک دوزی
از دیگر هنرهایی که در زمان آشنایی با صنایع دستی سیستان و بلوچستان با آن آشنا می شوید خامه دوزی یا خمک دوزی و یا سفید دوزی است. اما خمک دوزی قدیمی ترین نام این هنر اصیل است. از آن جهت نام این هنر را خمک دوزی گذاشتند که در گذشته، ابریشم بدون هیچ نوع رنگرزی و پخت و یا حتی سفید کاری و به صورت خام، مورد استفاده قرار می گرفت.
خامه دوزی همان سوزن‌دوزی است که در آن از نخ ابریشم استفاده می‌شود. از این هنر برای تزئین لباس، جانماز، انواع دستمال و سفره‌ها استفاده می‌کنند.
در واقع خمک دوزی، همان سوزن دوزی است که در آن به جای استفاده از نخ، از ابریشم استفاده می شود. این هنر مردم سیستان و بلوچستان نیز قدمتی طولانی دارد و قدمت آن با پیدایش ابریشم، برابری می کند. یکی دیگر از افتخارات اقوام سیستان و بلوچستان در زمینه ی صنایع دستی این است که با توجه به نوشته ها دوره ی اسلامی، این منطقه به عنوان بهترین و بزرگترین بافته های پشمی و ابریشمی معرفی شده است.
- سکه دوزی و ﺁینه دوزی صنایع دستی سیستان و بلوچستان
سکه دوزی و آینه‌دوزی از هنرهای دستی برجسته سیستان و بلوچستان هستند که به‌ویژه در جهیزیه دختران بلوچ جایگاه ویژه‌ای دارند. این هنرها، همانند سوزن‌دوزی، جنبه تزئینی داشته و همواره مورد توجه گردشگران قرار گرفته‌اند. زیبایی و تنوع بالای محصولات سکه دوزی و آینه‌دوزی از دلایل اصلی محبوبیت و پرفروش بودن آن‌ها محسوب می‌شود.
در سکه دوزی و پولک دوزی، سکه‌ها، پولک‌ها و آینه‌ها در اندازه‌های مختلف بر روی اقلامی نظیر جلیقه، کلاه، روتختی و لباس دوخته می‌شوند. مواد اصلی مورد استفاده در این هنر شامل سکه، پولک، آینه، پارچه، منجوق، مروارید، دکمه‌های صدفی، خرمهره و نوار یراق است. این ترکیبات، جلوه‌ای خاص و چشم‌نواز به محصولات می‌بخشند.
آینه‌دوزی و سکه‌دوزی به عنوان دومین هنر محبوب سیستان و بلوچستان پس از سوزن‌دوزی شناخته می‌شود. این هنر اغلب در کنار ابریشم‌دوزی، قیطان‌دوزی و بخیه‌های تزئینی به کار می‌رود و کاربرد فراوانی در مراسم عروسی دارد. از این هنر برای تزئین رختخواب و جهیزیه عروس، یا حتی گردنبند شتر در مراسمات خاص استفاده می‌شود. علاوه بر سکه و آینه، از منجوق، مروارید، پولک، خرمهره، دکمه صدفی، نوار یراق و پارچه نیز برای خلق این آثار هنری بهره گرفته می‌شود.
- پلیوار دوزی
پریوار دوزی، که گاهی به‌عنوان پلیوار دوزی نیز شناخته می‌شود، یکی از هنرهای دستی منحصر به فرد مردمان سیستان و بلوچستان است که بر روی پارچه اجرا می‌شود. این هنر به نوعی سوزن‌دوزی و گلدوزی تعلق دارد که با استفاده از نخ، سوزن و پارچه به صورت مستقیم بر روی لباس یا دیگر اقلام پارچه‌ای دوخته می‌شود.
در این فرآیند، پارچه به عنوان بستر کار انتخاب می‌شود و بخش‌هایی از آن با هنر پریوار دوزی تزئین می‌گردد. این نوع دوخت معمولاً در حاشیه‌های روسری و اشارپ‌های زنان بلوچ قابل مشاهده است و جلوه‌ای خاص به آن‌ها می‌بخشد.
اکثریت اهالی بومی سیستان و بلوچستان، به‌ویژه در روستاهای شهرستان‌های سراوان و ایرانشهر، به این هنر مشغول هستند. با این حال، این هنر در مناطق دیگری نیز رواج دارد؛ به عنوان مثال، در بخش ایرندگان، از پریوار دوزی برای تزئین پیش‌سینه، سرشلوار و دور آستین استفاده می‌شود. همچنین در روستاهای چانف و شکیم، با به کارگیری نخ ابریشم، اقلامی چون کلاه، عرقچین، سرمه‌دان، بازوبند و جلد دعا با این هنر زیبا تزئین می‌گردند.
- سیاه دوزی
سیاه‌دوزی یکی از زیباترین و متمایزترین انواع سوزن‌دوزی است که به ویژه در مناطق مختلف ایران، به ویژه در سیستان و بلوچستان، رواج دارد. در این هنر، تنها از نخ سیاه رنگ، که معمولاً ابریشمی است، استفاده می‌شود. این نوع دوخت به‌طور خاص برای تزئین سرآستین و پیش‌سینه لباس‌ها طراحی شده است و نمایی کلاسیک و زیبا به آن‌ها می‌بخشد.
نحوه دوخت در سیاه‌دوزی به شکل منحصر به‌فردی انجام می‌شود. در این روش، با استفاده از تکنیک دوخت دندان موشی به هم چسبیده، نقش‌های مثلثی شکل و جذابی بر روی پارچه ایجاد می‌گردد. این طراحی‌ها، به دلیل سادگی و زیبایی خاص خود، بسیار مورد توجه قرار می‌گیرند. گاه‌گاهی از دوخت زنجیره‌ای نیز در بین این دوخت‌های دندان موشی استفاده می‌شود، که به تنوع و جذابیت کار می‌افزاید.
این هنر نه تنها بخشی از فرهنگ و هنر سنتی ایران است، بلکه نشان‌دهندهٔ ذوق و سلیقهٔ هنرمندان محلی نیز می‌باشد. سیاه‌دوزی به عنوان یک نماد از هویت فرهنگی و هنری مردم، همچنان مورد احترام و استقبال قرار می‌گیرد و بر زیبایی لباس‌های محلی می‌افزاید. این دوخت نه تنها به لباس‌ها جلوه‌ای خاص می‌بخشد، بلکه میراثی از هنر دستی باستانی را در خود حفظ می‌کند.
حصیربافی یا خولک بافی یا تگرد
حصیربافی یکی از قدیمی‌ترین و با ارزش‌ترین هنرهای دستی در منطقه سیستان و بلوچستان است که در میان مردم این نواحی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در زبان محلی، مردم سیستان به این هنر “خولک بافی” و بلوچ‌ها آن را “تگرد” می‌نامند. این دو نام، نشان‌دهنده تفاوت در مواد اولیه‌ای است که در این بافت‌ها به کار می‌رود، به طوری که خولک از ساقه‌های نی و تگرد از برگ درختان خرمای وحشی (داز) تهیه می‌شود.
مردمان این منطقه با استفاده از مهارت‌های حصیربافی، انواع وسایل کاربردی و تزئینی را خلق می‌کنند. از جمله تولیدات حصیری سیستان می‌توان به سایه‌بان، پرده، و توتن (یک نوع قایق حصیری) اشاره کرد. در بلوچستان نیز محصولات متنوعی مانند سواس (صندل)، کچو (خورجین)، روپگ (جارو)، پروند (کمربند برای بالا رفتن از درخت نخل)، سمان (زیرانداز)، سفت (جانماز) و کپات (سبد کوچک) تولید می‌شود.
روستاهای حاشیه کوه خواجه و شهرستان زابل از مهم‌ترین مناطق تولید محصولات حصیربافی در سیستان محسوب می‌شوند. همچنین نیکشهر، سراوان و سرباز از مراکز اصلی این هنر در بلوچستان هستند. یکی از مواد اولیه دیگر مورد استفاده در حصیربافی، الیاف “سیس” است که از دور تا دور تنه درخت خرما می‌روید و به “گیس درخت خرما” معروف است. از این الیاف برای ساخت ملزومات زندگی مانند تک (زیرانداز حصیری)، نولک (سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی)، سوند (حصیری برای ایجاد حصار)، کتل (زنبیل)، قفس (برای نگهداری مرغ) و انواع طناب و کلاهک آباژور استفاده می‌شود. این هنر نه تنها نشان‌دهنده مهارت‌های دستی مردم این مناطق است، بلکه میراثی فرهنگی و تاریخی نیز به شمار می‌آید که همچنان در زندگی روزمره آن‌ها نقش دارد.
- پلاس بافی
پلاس، نوعی زیرانداز بافته شده از پشم رنگین است که شباهت زیادی به گلیم و قالی دارد. در فرآیند بافت پلاس، ابتدا چله کشی انجام می‌شود و سپس الیاف رنگارنگ پشم به شکل خطوط افقی از تار عبور داده و شانه زده می‌شوند. این خطوط افقی رنگارنگ، زمینهٔ پلاس را تشکیل می‌دهند و در نهایت، زیراندازی زیبا و کاربردی را پدید می‌آورند. پلاس به عنوان زیرانداز سنتی، از دیرباز برای حفاظت از رطوبت، سرما و گرما به کار می‌رفته و به‌خصوص برای چادرهای عشایری بسیار مناسب بوده است.
در نگاه اول، پلاس و جاجیم ممکن است شبیه به هم به نظر برسند، اما تفاوت‌هایی نیز دارند. هر دو بافته‌های پشمی هستند، اما در پلاس خطوط به‌صورت افقی و در جاجیم به‌صورت عمودی می‌باشند. این تفاوت ظاهری، ناشی از روش‌های بافت متفاوت است. هر دو نوع بافت، از جمله هنرهای دستی ارزشمند و به‌ویژه در مناطق روستایی و عشایری رایج هستند.
پلاس، علاوه بر کاربرد اصلی‌اش به عنوان زیرانداز، اغلب برای سجاده نماز و سفره پیش پای عروس مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کاربردهای متنوع، نشان‌دهنده‌ی جایگاه ویژه و اهمیت فرهنگی این هنر سنتی در زندگی مردم است.
- ساخت زیورآلات سنتی سیستان و بلوچستان: هنری کهن و متنوع
زنان هنرمند استان سیستان و بلوچستان در ساخت زیورآلاتی نظیر گردنبند، گوشواره، دستبند و دیگر تزئینات با استفاده از فلزات بومی و سنگ‌های رنگی، مهارت و استعداد بالایی دارند. این زیورآلات به‌صورت دست‌ساز و با طرح‌های بومی تولید می‌شوند و نمایشگر ذوق و فرهنگ غنی مردمان این منطقه هستند. تنوع این هنر دستی به گونه‌ای است که هر قطعه به‌طور خاص با سبک پوشش و زیورآلات سنتی زنان بلوچ هماهنگی دارد.
زیورآلات سنتی زنان بلوچ شامل اقلام مختلفی است که می‌توان به زیورآلات سر و بالای چشم، گردن و سینه، دست و مچ و نیز پا و مچ پا اشاره کرد. این زیورآلات نه تنها به زیبایی ظاهری کمک می‌کنند، بلکه دارای کارکردهای متعددی از جمله جنبه‌های درمانی، تعویذی و نمایش ثروت هستند. نقوش موجود بر روی این زیورآلات الهام‌گرفته از عناصر طبیعی منطقه، از جمله گل‌ها، گیاهان، پرندگان و آبزیان، به همراه خلاقیت‌های هنرمندانه در طراحی آن‌ها، تأثیرگذار است.
منطقه بمپور به عنوان یکی از محوطه‌های باستانی مهم در بلوچستان، تاریخچه‌ای غنی از تولید زیورآلات دارد. با حفاری‌های انجام‌شده در این منطقه، قطعات سفالی، گدازه‌های شیشه‌ای و ابزارهای سنگی کشف شده است. شیشه‌گری در بمپور نیز وجود داشته و آثار این هنر حاکی از تولید زیورآلات شیشه‌ای چون النگو و انگشتر با رنگ‌های شاد و زنده است که نشان از نگرش مثبت ساکنان به زندگی و هنر دارد. همچنین، هنر ساخت زیورآلات سنتی در این استان ترکیبی از تکنیک‌های میناکاری، مرصع‌کاری، مشبک‌کاری و کنده‌کاری است و مقبولیتی خاص بین گردشگران داخلی و خارجی یافته است. شهرستان‌های سراوان، ایرانشهر، زاهدان و کنارک به عنوان مراکز پیشرو در ساخت زیورآلات سنتی، هنوز هم در این حوزه فعالیت می‌کنند و آثار هنری خود را به بازار ارائه می‌دهند.
اهمیت اقتصادی و اجتماعی صنایع دستی زنان
صنایع دستی زنان سیستان و بلوچستان یکی از مهم‌ترین منابع درآمد در مناطق روستایی و حاشیه‌ای این استان محسوب می‌شود. این فعالیت‌ها باعث توانمندسازی اقتصادی زنان، افزایش استقلال مالی و ارتقاء جایگاه آنان در خانواده و جامعه می‌شود. همچنین، تولید و فروش صنایع دستی به حفظ فرهنگ محلی و جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه به شهرهای بزرگ کمک می‌کند.
چالش‌ها و راهکارها
با وجود اهمیت و ظرفیت بالا، زنان هنرمند سیستان و بلوچستان با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند که از آن جمله می‌توان به محدودیت در دسترسی به بازارهای فروش، کمبود مواد اولیه با کیفیت، نبود آموزش‌های حرفه‌ای، و عدم حمایت‌های مالی و فنی اشاره کرد. به منظور توسعه و رونق صنایع دستی، نیازمند برنامه‌ریزی‌های جامع و حمایت‌های ویژه از سوی دولت، سازمان‌های مردم‌نهاد و بخش خصوصی هستیم. ایجاد نمایشگاه‌های دائمی، تسهیل صادرات، آموزش مهارت‌های بازاریابی و بسته‌بندی، و فراهم کردن امکانات مالی از جمله راهکارهای مهم در این زمینه است.
نظر شما