گروه ایرنا زندگی - استان فارس به‌عنوان پایتخت حکومت ۴۰۰ ساله ساسانیان، آثار تاریخی بسیاری را از آن دوران در خود جای داده است. در سال ۲۰۱۸ برخی از سایت‌های باستان‌شناسی این منطقه با عنوان «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانیان» یا «منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این مجموعه که شامل شهر، سازه‌های معماری و سنگ‌نگاره‌ها می‌شود، متعلق به سال‌های مختلف حکومت ساسانی از ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی است. قلعه دختر فیروزآباد یکی از هشت اثر به ثبت رسیده در این مجموعه محسوب می‌شود.
قلعه دختر فیروزآباد، دژی دفاعی است که توسط بنیان‌گذار سلسله ساسانی به جهت حفاظت از اولین پایتخت این حکومت بنا شده است. این قلعه از جاهای دیدنی فیروزآباد محسوب می‌شود که در نزدیکی شهر فیروزآباد امروزی قرار دارد. بنای قلعه دختر در ۱۲ اسفند سال ۱۳۱۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. با ما همراه باشید تا با این اثر تاریخی بیشتر آشنا شوید.
قلعه دختر فیروزآباد کجاست؟
آدرس: استان فارس، شهر فیروزآباد، کیلومتر ۱۰ جاده فیروزآباد به کوار
فیروزآباد، مرکز شهرستانی به همین نام در استان فارس، واقع در ۱۱۰ کیلومتری جنوب شیراز است. قلعه دختر فیروزآباد با قدمتی از اوایل قرن سوم میلادی است که در شمال این شهر و در دامنه کوهی مشرف به جاده فیروزآباد به کوار قرار دارد. این بنا با هدف حفاظت از شهر تاریخی گور (فیروزآباد فعلی)، پایتخت ساسانیان بنا شد و در نزدیکی نقش برجسته‌های دره تنگاب قرار دارد.
قلعه دختر با هدف دفاع از این شهر در برابر آخرین پادشاه اشکانی، بالای کوه و در فاصله ۱۰ کیلومتری از فیروزآباد بنا شد. این قلعه در فاصله ۱۴٫۵ کیلومتری (۱۵ دقیقه با ماشین) از شهر تاریخی گور قرار دارد.
مسیر دسترسی به قلعه دختر فیروزآباد
برای بازدید از قلعه دختر می‌توانید از مرکز استان فارس، شهر شیراز، راهی شوید؛ کافی است از جنوب شهر شیراز، پس از عبور از فرودگاه و پل فسا مسیر خود را به‌سمت جاده شیراز به فیروزآباد ادامه دهید. این جاده از میان کوه‌ها، دشت‌های سرسبز و شهر کوار عبور می‌کند و پس از طی حدود ۹۰ کیلومتر به دره تنگ آب می‌رسد. بعد از شیب نسبتا تندی در ۱۰ کیلومتری فیروزآباد به ایستگاه تله‌کابین، پارکینگ و سرویس بهداشتی قلعه دختر خواهید رسید.
برای ورود به قلعه دختر فیروزآباد می‌توانید از تله‌کابین هم استفاده کنید؛ اما به‌طور معمول این مجموعه فعالیتی ندارد و باید از طریق پلکانی مارپیچ مسیر خود را به‌سمت ورودی قلعه ادامه دهید.
قلعه دختر در دوره ساسانی برای محافظت از شهری بنا شد که شهر «گور»، «اردشیر خوره» یا «فر اردشیر» نام داشت و امروزه آن را با نام «شهر باستانی فیروزآباد» می‌شناسند.
شهر فیروزآباد در دشتی به همین نام قرار داشت؛ دشتی که به واسطه ویژگی‌های جغرافیایی خود دسترسی آسانی نداشت و به‌دلیل کوه‌های بلند و ساختار صخره‌ای پیرامون، نوعی حفاظ طبیعی داشت. این ویژگی و نزدیکی به رودخانه‌ها، توجه پادشاه را به خود جلب می‌کرد. شواهد حاکی از آن است که قرن‌ها پیش از حکومت ساسانیان، پادشاهان هخامنشی در این منطقه شهری پررونق با حصارهای محکم داشتند. اسکندر مقدونی در زمان حمله به ایران، وقتی راهی برای نفوذ به این شهر نیافت، با هدایت جریان رودخانه آن را غرق در آب کرد. در دوره اشکانیان از رونق و شهرت شهر گور و این منطقه کاسته شد تا در زمان ساسانیان و پس از پیروزی اردشیر بابکان بر اردوان پنجم، شهر باستانی فیروزآباد یا اردشیر خوره دوباره آباد شد و شکوهی دوچندان یافت.
اردشیر بابکان بنیان‌گذار سلسله ساسانیان، دشت فیروزآباد را خشک کرد که درآن زمان باتلاق و آبگیری بیش نبود و آب رودخانه دالکی را به جهت توسعه کشاورزی به زمین‌های اطراف انتقال داد. سپس در دشت فیروز آباد شهر گور را در دایره‌ای به قطر ۱,۹۵۰ متر بنا کرد. اردشیر بابکان تونلی برای زه‌کشی در این منطقه ساخت و پایتخت خود را در همین مکان احداث کرد. شهر اردشیر خوره پلانی دایره‌ای شکل و چهار دروازه داشت و بنای اصلی سلطنتی آن در مرکز این دایره احداث شده بود.
قلعه دختر فیروزآباد دژی است که توسط اردشیر بابکان ساخته شد تا از پایتخت اولیه آن‌ها، اردشیر خوره محافظت کند. او این شهر را پس از تصرف کرمان و اصفهان بنا کرد. قلعه دختر مانعی برای عبور دشمنان از دره تنگاب و رسیدن به این شهر بود و در سال ۲۲۴ پس از میلاد در زمان درگیری وی با پادشاه آخر اشکانیان، اردوان پنجم (اشک سی‌ام) بنا شد.
وجه تسمیه قلعه دختر
در زمان ساسانیان ستایش و پرستش آناهیتا رواج داشت. آناهیتا یکی از ایزدبانوان ایرانی است که در آیین زرتشتی به‌عنوان الهه آب‌ها شناخته می‌شود. بر اساس پژوهش‌های تاریخی، پدربزرگ اردشیر بابکان از روحانیان برجسته معبد آناهیتا در شهر باستانی دارابگرد بود و در ادامه نیز شاپور ساسانی سرپرستی معبد آناهیتا را به عهده داشتند.
آناهیتا نماد پاکی و تجسم دختری معصوم و نجیب بود. به همین جهت بسیاری نسبت دادن این قلعه به دختر را متاثر از آیین پرستش آناهیتا و اهمیت این الهه در دوران ساسانیان می‌دانند. بر اساس برخی روایت‌های دیگر، نام‌گذاری قلعه دختر به ویژگی‌های آناهیتا، خدای آب‌ها اشاره دارد. مسیر دسترسی دشوار به این قلعه و دست‌نیافتنی بودن آن به برخی صفات الهه آناهیتا بی‌مانند نیست؛ این الهه به معصومیت، دست‌نیافتنی بودن و تسخیرناپذیری مشهور است.
معماری و بخش‌های مختلف قلعه دختر فیروزآباد
استحکامات قلعه دختر فیروزآباد با بیش از ۲,۰۰۰ متر مربع زیربنا، از بخش‌های پایین دره تنگاب آغاز و تا بالاترین نقطه کوه کشیده شده است. بنای اصلی این قلعه در بالاترین نقطه کوه قرار دارد و با مصالحی همچون گچ و لاشه‌سنگ ساخته شده است. دیوارهای اطراف قلعه دختر بر اساس فراز و فرود طبیعی کوه و روی صخره‌های شیب‌دار قرار دارند. به نظر می‌رسد این کمربند دفاعی ارتفاعی در حدود ۶ یا هفت متر داشته است.
قلعه دختر فیروزآباد به‌واسطه محصور شدن با صخره‌های کوهستانی مرتفع از سه جهت شمال، غرب و جنوب نفودناپذیر بوده است. از سمت شرق با فاصله یک کیلومتر بقایای دیوار سنگی مستحکمی دیده می‌شود که مانع نفوذ افراد از این سمت می‌شد. روی تمام صخره‌های اطراف نیز برج‌های دیده‌بانی به جهت محافظت از بنای مرکزی در نظر گرفته بودند و تنها راه ورودی به دژ، پلکانی در جنوب قلعه بوده که همچنان پابرجا است.
در قسمتی از قلعه دختر فیروزآباد دهانه غاری دیده می‌شود که بر اساس کاوش‌ها، راه ارتباطی مخفی به شهر اردشیر خوره (شهر باستانی گور) بوده است. از این راه ارتباطی در گذشته برای رساندن نیروی انسانی و مواد غذایی به قلعه در زمان حمله دشمن استفاده می‌شد.
بنای اصلی قلعه دختر فیروزآباد که بخش مسکونی و سلطنتی آن محسوب می‌شود، در سه سطح و به‌صورت سه ساختمان پلکانی طراحی شده است. این بنا با ۱۲۰ متر طول و ۴۰ متر عرض، فرمی مستطیلی دارد. هرکدام از این سه بخش، معماری ویژه‌ای دارند و با پلکانی مارپیچ به سایر بخش‌ها متصل می‌شوند. در بالاترین بخش و قسمت انتهایی کاخ، آثاری از ایوانی باشکوه و تالاری دیده می‌شود که روی آن بقایای گنبدی باقی مانده است.
به‌نظر می‌رسد بخشی از دیوارهای این قلعه که از صخره‌ها به‌سمت رودخانه امتداد می‌یابد، با هدف محافظت از جاده عبوری از کنار قلعه تعبیه شده بودند. دیوارهای بیرونی همچون دیوارهای قلعه با گچ‌بری و مضرس‌کاری‌های کم‌عمق عمودی (فرورفتگی‌ها و برآمدگی‌های دندانه‌ای متناوب) تزیین شده است. گچ‌بری‌های موجود در قلعه دختر فیروزآباد شباهت بسیاری به تزیینات هخامنشیان در تخت‌جمشید دارد.
قلعه دختر فیروزآباد از بخش‌های مختلفی همچون تالار، ایوان، اتاق‌های تودرتو، برج دیده‌بانی، راهرو، مخزن آب، حیاط مرکزی و پلکان مارپیچ ساخته شده است. این قلعه برای اولین بار زیر نظر پژوهشگرانی از سوئیس و سازمان یونسکو مورد بررسی قرار گرفت و بعدتر، به‌دلیل آسیب‌های جدی ناشی از زلزله، توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شد. متاسفانه امروز بخش زیادی از اتاق‌ها، راهروها و دیوارها از بین رفته و به‌دلیل فشاری که طاق بر آن‌ها وارد کرده است، دچار آسیب‌های جدی شده‌اند.
پایین‌ترین سطح کاخ قلعه دختر
پایین‌ترین سطح قلعه دختر که ورودی کاخ نیز محسوب می‌شود، در گوشه جنوب غربی قرار دارد. این بخش به تالاری راه پیدا می‌کند، که در دو سمت ورودی آن سکویی‌هایی وجود دارد. در انتهای این تالار انتظار، نیمکتی با پنج صندلی نیم‌دایره‌ای به چشم می‌خورد که دسته‌های آن تزیین شده‌اند. در سمت راست تالار دری وجود دارد که از طریق راه‌پله‌ای مارپیچ به سکوی میانی کاخ منتهی می‌شود.
در طبقه اول کاخ قلعه دختر می‌توان برج‌هایی را دید که در جهات مختلف به جهت نگهبانی تعبیه شده‌اند. روی دیوار این برج‌ها فضایی برای تیراندازی نیز در نظر گرفته شده است. در سطح اول کاخ قلعه دختر، آب‌انبار و دو حلقه چاه مخفی وجود دارد که حفاری چنین چاه‌هایی با توجه به امکانات آن زمان حیرت‌انگیز است.
سطح میانی کاخ قلعه دختر
سکوی میانی کاخ قلعه دختر یا ساختمان میانی، حیاطی مرکزی دارد که اطراف آن تالارهایی قرار گرفته است. این تالارها دارای طاق‌های ضربی هستند و در برخی از آن‌ها سکوهای جانبی کوتاهی نیز دیده می‌شود که دسترسی به برخی از این سکوها از طریق راه‌پله امکان‌پذیر است. یکی از تالارهای موجود در ساختمان میانی فضایی برای پخت‌وپز دارد. در شرق حیاط مرکزی این ساختمان سکویی قرار گرفته است که از میان آن راه‌پله‌ای عبور می‌کند. از طریق این راه‌پله مارپیچ که در فضایی برج مانند امتداد پیدا می‌کند، می‌توان به بالاترین طبقه مجموعه قلعه دختر دسترسی پیدا کرد. این راه‌پله سقفی طاقی‌شکل دارد.
فضای میانی کاخ قلعه دختر دارای اتاق‌های خصوصی است که به نظر می‌رسد به‌عنوان محلی برای استراحت مهمانان، محافظان و نگهبانان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
بالاترین سطح کاخ قلعه دختر
بالاترین بخش کاخ قلعه دختر شامل ایوانی عمیق و تالاری است که گنبدی بر فراز آن قرار دارد. به نظر می‌رسد این بخش، با ایوانی که امروزه تنها دیوارهای آن بر جای مانده و گنبدی که بخشی از آن فرو ریخته، سرای پادشاهی بوده است. در قسمت‌هایی از این تالار می‌توان نشانه‌هایی از نیمکت‌هایی تشریفاتی یافت. این تالار ۱۹۶ متر مربع مساحت و ۱۸ متر از کف ارتفاع دارد. تالار اصلی بخش سوم قلعه دختر از سه جهت با تالارهای مستطیلی احاطه شده است که دیوار بیرونی آن‌ها به‌صورت مدور طراحی شده‌اند.
در طراحی گنبد قلعه دختر از معماری ویژه‌ای استفاده شده است که از آن با نام «سه کنج» یا «فیلگوش» یاد می‌شود. معماران رومی برای قرار دادن سقفی گنبدی شکل روی بنایی مربع شکل از تکنیک‌های دیگری استفاده می‌کردند. آن‌ها از چهار گوشه بنا آجرها را به‌صورت تدریجی جلوتر می‌آوردند تا شکلی مدور ایجاد کنند؛ اما در معماری گنبد قلعه دختر از تکنیک گوشه‌سازی برای تغییر مقطع چهارگوش دیوارها به گرد استفاده شده است. در این تکنیک مقطع مربع یا مستطیلی به مقطعی بیضی‌شکل نزدیک و زمینه شکل‌گیری گنبد دایره‌ای شکل فراهم می‌شود.
حمام نزدیک قلعه
در نزدیکی دیوار شرقی قلعه دختر فیروزآباد فضایی وجود دارد که بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی روزگاری حمام سلطنتی بوده است. این فضا که از آن با نام «حمامک» یاد می‌کنند، در طول فصل زمستان و تابستان دمایی ثابت و حدود ۳۰ درجه دارد. امروزه در این فضا آثار زیادی باقی‌نمانده است؛ اما شواهد حاکی از آن است که در این محل همواره آب وجود داشته و فضای داخل آن مرطوب بوده است.
بهترین زمان بازدید از قلعه فیروزآباد
استان فارس در تابستان آب و هوایی گرم و در زمستان هوایی سرد و خشک دارد. با توجه به میزان کم بارندگی در این استان، بهترین زمان سفر برای بازدید از قلعه فیروزآباد فصل بهار است که هوایی معتدل و دلپذیر برای گردشگران دارد.
برای بازدید از قلعه دختر فیروزآباد بهتر است ساعت‌های ابتدایی روز را انتخاب کنید تا هم از روشنایی روز بهره‌مند شوید و هم از گرمای ظهر در امان باشید. با توجه به قرارگیری این قلعه در دامنه کوه، برای بازدید تجهیزات مناسب برای یک پیاده‌روی معمولی را همچون آب کافی، کفش مناسب، کلاه آفتابی، عینک و ضدآفتاب به‌همراه داشته باشید. مسیر رسیدن به قلعه خاکی و سنگلاخی است؛ اما دشوار و طولانی نیست و نیاز به تجهیزات تخصصی ندارد.
دیدنیهای اطراف قلعه فیروزآباد
سنگ‌نگاره‌های ساسانی دره تنگاب
آدرس: شهر فیروزآباد، کیلومتر ۹ جاده فیروزآباد به کوار
فاصله از قلعه دختر: حدود یک کیلومتر (یک دقیقه با ماشین)
سنت سنگ‌نگاره‌تراشی در دروه ساسانیان از زمان اردشیر بابکان و با سنگ‌نگاره تاج‌گذاری او آغاز شد و تا زمان پادشاهی خسرپرویز نیز ادامه پیدا کرد. دو سنگ‌نگاره مهم در محدوده دره تنگاب قرار دارد که در فاصله کمتر از یک کیلومتر از یکدیگر قرار گرفته‌اند:
سنگ‌نگاره تاج‌گذاری اردشیر
سنگ‌نگاره پیروزی اردشیر بر اردوان پنجم
سنگ‌نگاره تاج‌گذاری اردشیر بابکان، با طول هفت و عرض ۳٫۷ متر در سمت راست دره تنگاب قرار دارد. این سنگ‌نگاره او را در حالی نشان می‌دهد که در برابر اهورامزدا ایستاده است و ولیعهد او، شاپور و دو شاهزاده دیگر در پشت وی قرار دارند. در این تصویر برگزاری مراسم تاج‌گذاری توسط اهورامزدا با عبور دادن حلقه کیانی از روی مجمر آتش و تقدیم آن به اردشیر به نمایش گذاشته شده است. روی سنگ‌نگاره پادشاهی اردشیر بابکان ابعاد او و اهورمزدا یکسان به نظر می‌رسد و فقط از طریق تاج و آرایش مو از یکدیگر متمایز می‌شوند.
دومین سنگ‌نگاره در دره تنگاب، پیروزی اردشیر بابکان بر اردوان پنجم در سال ۲۲۴ پس از میلاد را نشان می‌دهد که در سمت راست رودخانه دالکی روی صخره‌ای عمودی نقش بسته است. این سنگ‌نگاره با طول ۱۸ و عرض چهار متر یکی از بزرگ‌ترین سنگ‌نگاره‌ها در طول تاریخ هنر ایران است. در تصویر ۶ سوارکار دو به دو در حال مبارزه با یکدیگر هستند. در نقش برجسته پیروزی اردشیر از سمت راست حمله اردشیر با نیزه به اردوان، مبارزه شاپور پسر اردشیر به وزیر اردوان «دادبنداد» و در سمت چپ صحنه نبرد شاهزادهای ساسانی با یک جنگجوی اشکانی دیده می‌شود.
پل مهر نرسی
آدرس: شهر فیروزآباد، کیلومتر ۹ جاده فیروزآباد به کوار
فاصله از قلعه فیروزآباد: ۹۵۰ متر (یک دقیقه)
پل مهر نرسی که به دستور وزیر خردمند ساسانیان، «مهر نرسه» ساخته شده است، یکی از نمونه‌های منحصربه‌فرد معماری دوره ساسانی در سده پنجم میلادی محسوب می‌شود. این پل دو سمت جاده دشت فیروزآباد به اردشیر خوره را مرتبط می‌کرد. قسمت مرکزی پل مهر نرسی از سنگ ریزه و گچ ساخته شده و نمای بیرونی آن با بلوک‌های سنگی پوشیده شده است که با بست‌هایی به بدنه داخلی متصل شده‌اند.
در نزدیکی پل مهر نرسی کتیبه‌ای به زبان پهلوی و در هفت خط وجود دارد. این کتیبه پس از اتمام ساخت پل به دستور مهر نرسه روی سینه کوه نوشته شده و حاوی این مطالب است: این پل به دستور مهر نرسی، وزورگ فرمدر، (فرماندار یا وزیر بزرگ) برای آرامش خاطر وی و با خرج خودش ساخته شد. هر کسی که به این جاده آمده برای مهر نرسی و پسرانش که در این مسیر پل زدند، آمرزش بطلبد. زمانی که خدواند یاری‌رسان است، فریب و دسیسه جایی ندارد.
کتیبه مهر نرسی با طول ۸۰ و عرض ۵۰ سانتی‌متر در یک مرداد ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است. متاسفانه امروزه پل مهر نرسی در شرایط خوبی به سر نمی‌برد و در کف رودخانه دره تنگ‌آب، بدون هیچ‌گونه رسیدگی رها شده است.
شهر گور فیروزآباد
آدرس: پنج کیلومتری غرب شهر فیروزآباد
فاصله از قلعه دختر: ۱۳ کیلومتر (۲۰ دقیقه با ماشین)
شهر باستانی فیروزآباد، یکی از آثار مهم به‌جای‌مانده از دوره ساسانی است. این منطقه در دوره تاریخی هخامنشیان با نام شهر گور شناخته می‌شد. موقعیت جغرافیایی و کوه‌های اطراف منطقه فیروزآباد منجر به محبوبیت این منطقه در دوره‌های مختلف تاریخی شد. اردشیر بابکان، دشت فیروزآباد را که در زمان او، باتلاق و آبگیری بیش نبود، خشک کرد و آب رودخانه دالکی را به جهت توسعه کشاورزی به زمین‌های اطراف انتقال داد. سپس در دشت فیروز آباد شهری در دایره‌ای به قطر ۱،۹۵۰ متر بنا کرد و آن را اردشیر خوره نامید.
شهر باستانی فیروزآباد الگویی دوار دارد؛ در نقطه مرکزی این دایره، حکومت مرکزی قدرتمند شاه و در سطوح دایره‌ای اطراف بر اساس درجه اهمیت بخش‌های دیگر حکومت و جامعه قرار داشتند. اردشیر خوره چهار دروازه با نام‌های هرمز در شمال، اردشیر در جنوب، میترا در شرق و بهرام در غرب داشت. بنای اصلی سلطنتی در مرکز شهر به شعاع ۴۰۰ متر احداث شده بود و باقی فضای شهری توسط ۱۰ خیابان که در راستای شعاع دایره مرکزی قرار داشتند، به ۲۰ قسمت مساوی تقسیم شده بود.
اردشیر خوره توسط دیواری سنگی با قطر دو کیلومتر محافظت می‌شد. در بخش‌های مرکزی شهر گور فیروزآباد بناهای اداری و تشریفاتی و در دایره‌های بیرونی‌تر منازل مسکونی و محل کار و تجارت قرار گرفته بودند. در اطراف شهر نیز خندقی به با عرض ۳۵ متر وجود داشت.
کاخ اردشیر بابکان (آتشکده فیروز آباد)
آدرس: شهر فیروزآباد، کیلومتر ۶ جاده فیروزآباد به کوار
فاصله از قلعه دختر: چهار کیلومتر (۶ دقیقه با ماشین)
کاخ اردشیر بابکان بعد از شهر باستانی گور، دومین بنای بزرگ و چشمگیر دشت فیروزآباد است. برخی مردم بومی منطقه این بنا را با نام آتشکده نیز می‌شناسند. بر اساس معماری مشابه این بنا و قلعه دختر،کارشناسان هر دو بنا را متعلق به یک دوره تاریخی دانسته‌اند. بر اساس شواهد باستانی به‌دست‌آمده از از دوره ساسانیان، آن‌ها در معماری از ایوانی روبه‌روی آب و از انعکاس تصویر بنا در آب بهره می‌گرفتند که قرارگیری این کاخ در بخش شمالی دشت فیروزآباد در نزدیکی آبگیر به همین دلیل است.
به گزارش وب گاه گردشگری کجارو، کاخ اردشیر بابکان با طول ۱۰۸ متر و عرض ۵۵ متر، از مصالحی همچون سنگ آهک و گچ ساخته شده است. این کاخ با آبگیر روبه‌روی آن مساحتی در حدود ۸٬۵۰۰ متر مربع دارد. کاخ اردشیر بابکان همچون بنای قلعه دختر طرحی منظم و متقارن دارد و دارای فضای پذیرایی عمومی، ایوان و اتاق‌های جانبی است. این بنا دارای فضایی گنبددار است که در اطراف آن تالارهایی با طاق ضربی وجود دارد و حیاط و ایوانی در پشت آن قرار گرفته است.
نظر شما