این «خادم خاصه»، کرمان را شهر کریمان کرد

گروه ایرنا زندگی - همتاهای میدان گنجعلی‌خان در شهرهای اصفهان و یزد میدان های نقش جهان و امیر چخماق هستند. این میادین در قرن‌های گذشته هسته‌های اولیه این شهرها را تشکیل دادند و عناصر معماری مهم آن روزگار در مدار آن ها جانمایی شده است. بعدها توسعه شهر نیز در اطراف آن ها رشد پیدا کرد و حالا مجموعه گنجعلی‌خان در مرکز شهر جاخوش کرده است. به گواه تاریخ متعلقات چشم نواز این میدان ما حصل تلاش بی وقفه امن و امانی بود که گنجعلی‌خان حاکم دوره صفویه در کرمان ایجاد کرد. خان بزرگی که بعد از گذشت چند قرن به جز این بناها نامی نیکو از او به یادگار مانده و رد تلاش هایش برای زبانزد شدن کرمان هنوز هم در شهر کریمان ملموس و باقی است.

قرار بود گنجعلی بیگ هم به قتل برسد اما...

گنجعلی‌بیگ پیش از آن که به مقام حکمرانی برسد با محبت‌های تمام نشدنی‌اش دل شاه عباس را برده بود. در آن زمان شاه هنوز یکی از احتمالات برای مسند ولیعهدی به حساب می‌آمد و در هرات تحت نظربود. گنجعلی‌بیگ همراه با امرایی دیگر او را در حلقه‌ای از محافظان شبانه‌روزی قرار داده بود. مقرر شده بود با دسیسه‌هایی به خطا نرفتنی این شاهزاده هم مانند خیل دیگر شاهزادگان در زمان شاه اسماعیل دوم صفوی به قتل برسد، اما درایت‌های گنجعلی‌بیگ بود که جان خود و شاهزاده جوان را در امان نگاه داشت و بعد از گذشت چند سال او را بر تخت پادشاهی نشاند. آورده‌اند که گنجعلی‌بیگ چنان کاردانی از خود نشان می‌داد که در هر ماموریتی در حسن کفایت ظاهر می‌شد و همین امر بود که او را تا واپسین روزهای زندگی در جرگه امرای دربار تثبیت کرد. شاه عباس آنچنان علاقه‌ای به این خادم خاصه داشت که او را آتا (پدر) خطاب می‌کرد و از همه می‌خواست احترامی در شان او برایش قائل باشند.

آغاز آبادانی از روز اول حکمرانی

نام گنجعلی‌خان در بیشتر لشکرکشی‌های شاه عباس آورده شده است. او برای دفع مخالفان شاه از خراسان تا آذربایجان و مرز های عثمانی سربازو لشکر می کشید .در بیشتر این نبرد ها پیروز میدان می شد.وفاداری زبانزدی داشت و برای خود و پسرهایش طمعی  برای صدرات و ریاست نمی کرد.نگرانی ها و تلواسه زدن های  شاه بود که مدام با طرح مسئله در امان ماندن راه هایی که به دریای جنوب ختم می شد خواب و خوراک او را گرفت.در آن زمان ناآرامی هایی در فارس و قندهار و سیستان هر از چند گاهی سرباز می کرد و موجبات دلهره شاه جوان می شد.گنجعلی خان از سال 1005 هجری قمری حاکم کرمان شد تا علاوه بر تلاش برای آبادانی این شهر بزرگ ناآرامی در ایالات و توابع سیستان ،شیراز و قندهار را نیز مهار کند.

به گواه تاریخ از روز اول حکمرانی تلاش های این خادم خاصه برای رونق گرفتن شهر آغاز شد.راه ها به تدریج امن شدند و چرخ تجارت شروع به چرخیدن کرد.تجار و کاسبان کرمان تا آن زمان به صورت پراکنده مشغول کار بودند.به دستور گنجعلی خان بود که ساخت میدانی بزرگ که بازار و حمام و مسجد و گذرگاه های محله های اصلی شهر حول محور آن باشد در دستور کار قرار گرفت .بازاری که تا همین امروز از جاذبه های معماری و گردشگری این شهر به حساب می آید و موجب تحسین معماران آن دوره می شود.اقدامات عمرانی در زمان حکومت سی ساله او هیچ گاه متوقف نشد.گنجعلی خان مردم را گرامی می دانست و اعتقاد داشت اگر کاسبان و تجار و صنعتگران در امان باشند و بر آن ها سخت گرفته نشود ثروت در شهر به گردش در می آید.فقیری باقی نمی ماند و همه کاری برای انجام دادن و نانی برای خوردن خواهند داشت.در زمان او بناهایی در شهر ساخته شد که تا امروز جنبه استفاده عمومی دارند .بی دلیل نیست که اکنون بعد از گذشت چند قرن تندیس این حاکم پر تلاش در گوشه ای از میدان بزرگی که احداث کرد قرار گرفته و مردم کرمان با قدر دانی هر روز از کنار آن گذر می کنند.

نامه مشهور شاه عباس به گنجعلی خان

محبت، علاوه بر عشق و دوستی همواره باعث تیز شدن حسادت کوردلان هم می شود.علاقه شاه عباس کبیر به گنجعلی بیگ تمامی نداشت .همواره او را گرامی می داشت و در حضور و غیابش کاردانی و وفاداری و تلاش هایش برای عمران و آبادانی را به رخ غمازان و حسودان و چاکران و امرای بی کفایت دیگر می کشید.همین امر باعث شد در طی مدت یک سال اخبار نادرستی از کرمان به گوش شاه برسد.دل شاه اما همچنان با خادم خاصه اش بود.برای همین به طور ناشناس در حلقه مامورانی که به لباس رعیت درآمده بودند عازم کرمان شد.بعد ازبازگشت به دربار اصفهان بود که این نامه مشهور را برای حاکم وفادار و پرتلاشش نوشت و با انتصابات تازه ای از او قدردانی و دلجویی کرد:

«از شاه عباس به گنجعلی خان حاکم کرمان:«گنجعلیخان !جمعی در کنار من از حرکات و رفتار تو بد گویی کردند.باور نکردم.شخصا به تحقیق آمدم.در همان روزی که با جمعی به دیدن مردم سرآسیا می رفتی به کرمان رسیدم.سه شب در کاروانسرا ماندم و از نزدیک رفتارت را نظاره کردم.بر من یقین شد آنچه درباره تو گفته اند دروغ و خطا بوده است.امروز حکومت هرات و قندهار نیز به حکومت تو اضافه می شود.تو بناهای خود از مسجد و حمام و آب انبار ،همه را به همان صورت که شروع کرده ای تمام کن.چه شکایت ؟این فریاد ها و شکایت ها و ناروایی های مردمان روزی به اتمام می رسد اما عمارات و آثار خیر باقی می ماند.»

عاقبت به خیری در جوار روضه رضویه

گنجعلی خان حاکمی محکم، خستگی ناپذیر، مردمدار و در عین حال رئوف بود. کسی چه می داند ؟شاید برای همین توفیرش با امرای دیگر بود که عاقبت به خیری نصیبش شد و در روضه رضویه و در جوار بارگاه ملکوتی امام رئوف مدفن یافت. حاکم سختکوش کرمان برای سرکشی اوضاع مردم به قندهار رفته بود.پس از صدور دستورات لازم برای رفاه بیشتر مردم به ارگ قندهار آمد و برای ساعتی در تخت کنار کنگره خوابید .نرده های کنار ایوان ارگ سست بودند و او در خواب و بیداری از آن ارتفاع به پایین افتاد و در دم درگذشت.تمام آنچه امروز از آن به عنوان جاذبه های تاریخی و معماری کرمان یاد می شود در دوران سی ساله حکومت او احداث شد و در اختیار مردم و مورد استفاده عمومی قرار گرفت.

میدان گنجعلی خان، میعادگاهی در مرکز کرمان

در 3 ضلع این میدان پهناور بازار و حجره های تجار و صنعتگران کرمان به ویژه مسگر ها احداث شد و تا امروز نیز همین کاربری را دارد.در ضلعی دیگر سرای گنجعلی‌خان قرار دارد که این روزها به موزه تبدیل شده است.مانند دیگر میادین بزرگ دوران صفویه در وسط این محوطه فراخ حوض مستطیل شکل بزرگی تعبیه شده است که فضای سبز اطراف آن به فرحناکی فضای این بنای زیبا می افزاید.حمام ،آب انبار،ضرابخانه با آن طاق ها و کاشیکاری های زیبا و جان دارشان از گزند لشکر کشی های آقا محمد خان در امان ماندند اما کاروانسرا و برخی دیگر از بنا ها مانند آب انبار آسیب های شدیدی دیدند و از آن ها تنها بخش کوچکی باقی مانده است.

بازار سنتی کرمان

بازار اصلی کرمان 93 متر طول و بیش از 75 متر عرض دارد.بازار قیصریه و بازار مسگر ها در کنار همین بازار و چهارسوق آن قرار گرفته اند.طاق نماهای زیبایی هنوز در این راسته ها چشم نوازی می کنند .در سمت راست بازار اختیاری حمام زیبای گنجعلیخان قرار گرفته است .بازار مسگری اکنون بخش اصلی از مجموعه گنجعلیخان به حساب می آید.این بازار از دوقسمت شرقی و غربی و جنوبی و شمالی تشکیل شده است. مردم و گردشگران کرمان از ورودی  بازار شمالی، جنوبی این بازار وارد این مجموعه می شوند. قسمت شرقی ،غربی بازار نیز تا سرای کلاه مالی ادامه دارد.

مسجد مجموعه گنجعلیخان

ضرورت داشت تا در کنار کاروانسرا و بازار محلی برای اقامه نماز مومنین فراهم شود.به همین دلیل از همان ابتدای ایجاد این محل کسب و تجارت و تفرج فرمان احداث مسجد نیز توسط حاکم شهر صادر شد.این مسجد اکنون در ضلع شمال میدان قرار گرفته است.بنای مسجد چندان بزرگ نیست و شبستان و ایوان ورودی ساده ای دارد.گنبد این مسجد 12 نورگیر دارد و تزیینات به کار رفته در آن شامل گچکاری ،کاشیکاری ،نقاشی ،مقرنس کاری و کاربندی است.

حمام گنجعلی‌خان، موزه ای برای مردم شناسی

به جرات می توان گفت حمام گنجعلیخان زیبا ترین اثر معماری به جا مانده از این مجموعه تاریخی است .تزیینات و نقاشی های به جا مانده از دوران صفوی جلوه ویژه ای به این حمام بخشیده است.تصاویری از شکارهای بهرام گور ،خسرو و شیرین ،کاروان شتر ،شاهان در حال شکار و حیوانات وحشی بر دیواره ها و طاق های این حمام دیده می شود که یادآور هنر صورتگران مشهور آن دوره است.متاسفانه نقاشی های سر در حمام آسیب زیادی دیده اند اما با ثبت این اثر در میراث فرهنگی کشور مرمت و نگهداری از آن در دستور کار دائمی قرار گرفته است.از این بنا اکنون با کاربری موزه مردم شناسی بهره برداری می شود و یکی ازاصلی ترین  مقاصد گردشگری در کرمان به حساب می آید.شبکه آبرسانی ،خزینه ،نورپردازی ها ،وجود کاشی های هفت رنگ بهره گیری هوشمندانه از آب قنات ،معماری ضد زلزله و وجود طاق های زیبا و هشتی های میانی کم نظیر از ویژگی هایی هستند که شهرت جهانی به این اثر تاریخی بخشیده است.

ضرابخانه ای که موزه سکه شد

بنای مشهور ضرابخانه میدان گنجعلیخان در شمال این مجموعه تاریخی قرار دارد.گچ بری های زیبا و خاص این بنا هنوز به قوت خود  باقی هستند.طاق نمای ضربی آن و حوض میانی که انعکاس دهند نوری پر تلالو می شود از جمله دلایل زبانزد شدن این بنا هستند.این ضرابخانه اکنون کاربری موزه سکه را پیدا کرده است .در این بنا می توانید از نزدیک سکه هایی از دوره های تاریخی اشکانیان، ساسانیان، امویان، عباسیان،گورکانی،تیموریان، ایلخانان، صفویان و افشاریان را مشاهده کنید. آب انبار، مدرسه و کاروانسرای این مجموعه نیز در نزدیکی همین موزه قرار دارد. وجود بناهای متعدد و دیدنی در مرکز شهر باعث شده تا گردشگران زمان زیادی را در این میدان سپری کنند .کارشناسان می گویند اگر راهی دیار کریمان شدید و قصد بازدید از این بناهای پر شکوه را داشتید برنامه نیمی از یک روز گردشگری تان را باید خالی کنید تا یک دل سیر نظاره گر زیبایی های به جا مانده از دوران گنجعلی‌خان، حاکم مردم دوست کرمان باشید.