گروه ایرنا زندگی - جنگل های هیرکانی ایران و آذربایجان از مهم‌ترین مناطق زیست‌کره در جهان به شمار می‌روند. این جنگل‌ها نقشی موثر در شکل‌گیری چرخه زندگی دارند؛ تا جایی که در فهرست میراث طبیعی یونسکو، ثبت شده‌اند. گونه‌هایی منحصربه‌فرد از گیاهان و جانوران در طول زمان، در جنگل های هیرکانی رشد کرده‌اند که متاسفانه امروزه بعضی از آن‌ها منقرض شده‌اند.
موقعیت خاص جنگل های هیرکانی در حاشیه دریای خزر و کوهستان‌های اطراف آن، شرایط اقلیمی خاصی برای گونه‌های گیاهی فراهم کرده است که در جنگل های سایر نقاط جهان دیده نمی‌شود و این مسئله سبب پیدایش گونه‌های نادر گیاهی و حیوانی شده است.
بیشتر مساحت جنگل های هیرکانی در کشور ایران قرار دارد؛ اما قرار گرفتن بخش کوچکی از این جنگل‌ها در خاک کشور آذربایجان، بهره‌برداری از منابع طبیعی آن‌ها را در اختیار دو کشور قرار می‌دهد. صرف‌نظر از تعلق این جنگل‌ها به کشور مشخص، باید در نظر داشت که جنگل های هیرکانی بخشی از ثروت بزرگ جهانی هستند و میراثی برای تمام جهانیان محسوب می‌شوند و نگهداری و محافظت از آن‌هاا مسئولیتی بزرگ برای کشورهای ایران و آذربایجان است.
اگر به شناخت بیشتر جنگل های هیرکانی علاقه‌مند هستید، در این مقاله با ما همراه شوید. در ادامه ما به معرفی این جنگل‌ها، موقعیت جغرافیایی بخش‌های مختلف آن، پوشش گیاهی، حیات وحش و معروف‌ترین نواحی جنگلی داخل ایران، خواهیم پرداخت.
جنگل های هیرکانی چیست؟
یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی در جهان، جنگل‌ها هستند؛ تا جایی که کشورهای دارای سهم بیشتر از جنگل های طبیعی را می‌توان نقاط ویژه جغرافیایی در جهان دانست. جنگل‌ها منابع اصلی برای تامین اکسیژن و هوای پاک در جهان به شمار می‌روند و گونه‌های مختلف جانداران نیز که زیستگاه اصلی‌شان جنگل‌ها است، چرخه حیات را کامل می‌کنند.
جنگل های هیرکانی بخش قابل‌توجهی از شمال کشور ایران و قسمت کوچکی از جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهند. زمین‌شناسان و دانشمندان با تحقیق و پژوهش در حوزه خاک، قدمت جنگل های هیرکانی را در حدود دوره سوم زمین‌شناسان یا ۴۰ میلیون سال پیش تخمین زده‌اند. با توجه به قدمت این جنگل‌ها، می‌توان محدوده قرار گرفتن آن‌ها را به موزه طبیعی وسیعی تشبیه کرد که نمونه‌هایی از فسیل گیاهان چند هزار ساله در آن وجود دارند.
جنگل های هیرکانی مانند نواری سبز رنگ در جنوب دریای خزر قرار گرفته‌اند و درختان آن بسیار متراکم هستند. با توجه به موقعیت مکانی و آب و هوایی این جنگل‌ها، می‌توان این منطقه را یکی از غنی‌ترین ذخایر آبی جهان نیز دانست که مانند سدی بزرگ از جاری شدن سیل در شمال ایران جلوگیری می‌کند. نام «هیرکان» گویش قدیمی کلمه «گرگان» است که در گذشته استانی بزرگ در شمال ایران بوده است و در جمهوری آذربایجان نیز منطقه‌ای با این نام وجود دارد. «جرجان» نیز نام دیگر گرگان است که در سالیان قبل به جنگل های شمال نیز اطلاق می‌شد. بنا بر بعضی اسناد موجود و خوانش کتیبه‌های ایران باستان (دوره هخامنشیان)، نام این منطقه در گذشته «ورکان» بوده است؛ اما در حال حاضر با توجه به اشتراک بین کشورهای ایران و آذربایجان، دو کشور روی نام «هیرکان» به توافق رسیده‌اند.
نمونه‌های مشابه جنگل های هیرکانی ایران و آذربایجان در جهان محدود هستند و این مطلب، ارزش این جنگل‌ها را بیشتر می‌کند. در بسیاری از نقاط جهان و همین طور کشور ایران، کمبود عرصه جنگلی و نابودی جنگل‌ها، آسیب‌های غیر قابل جبرانی به وجود آورده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آلودگی هوا و سیل‌های ویران کننده اشاره کرد.
جنگل های هیرکانی در شمال ایران نقش بسیار قابل‌توجهی در پالایش هوای آلوده دارند. آب و هوای ناحیه جنوب دریای خزر، شرایطی بسیار مناسب برای رشد درختان این جنگل‌ها ایجاد کرده است و بنا بر پیش‌بینی زمین‌شناسان، امکان رشد گیاهان و درختان جنگل های هیرکانی ایران، با این قدمت بالا، در سایر نقاط جهان وجود نداشته است.
قدمت بالای جنگل های هیرکانی ایران و آذربایجان و تنوع گیاهان آن، سبب ثبت این گنجینه طبیعی در فهرست میراث طبیعی یونسکو در سال ۲۰۱۹ میلادی شد. نخستین درخواست برای ثبت‌نام جنگل های هیرکانی در فهرست یونسکو توسط کشور آذربایجان صورت گرفت؛ اما به‌دلیل قرار گرفتن بخش زیادی از این جنگل‌ها در خاک ایران، با این درخواست موافقت نشد و پس از آن با پیگیری مجدد از طرف ایران، نام جنگل های هیرکانی به‌عنوان اثر مشترک کشورهای ایران و آذربایجان، در فهرست یونسکو به ثبت رسید. این جنگل‌ها با عنوان دومین اثر طبیعی از ایران، پس از بیابان لوت، در فهرست جهانی یونسکو شناخته می‌شوند و در حال حاضر آخرین اثر ثبت شده از ایران در این فهرست است.
در طول سالیان اخیر قوانین زیادی در جهت حمایت از منابع ارزشمند جنگلی در شمال ایران به تصویب رسیده‌اند که امکان آسیب به جنگل های هیرکانی را کاهش داده‌اند؛ اما باید به خاطر داشت که حفظ جنگل های هیرکانی شمال ایران، نه‌تنها برای زندگی امروز جهان ضروری است، بلکه به‌عنوان گنجینه‌ای برای آیندگان بسیار اهمیت دارد.
جنگل های هیرکانی کجاست؟
جنگل های هیرکانی در گستره وسیعی در جنوب دریای خزر و شمال رشته کوه البرز قرار دارند. این جنگل‌ها در دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌اند و در ۶ استان شمالی ایران پراکنده هستند. جنگل های هیرکانی از گیلداغ در جمهوری آذربایجان آغاز می‌شوند و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، مازندران، گلستان و سمنان، تا خراسان شمالی امتداد می‌یابند.
جنگل های هیرکانی مساحتی نزدیک به مساحت دو میلیون و ۱۲۵ هزار هکتار دارند که در حدود دو میلیون هکتار آن در ایران و ۲۰ هزار هکتار در جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. در حدود ۵۰ درصد از این جنگل‌ها در طول سالیان دراز از بین رفته‌اند و در حال حاضر تنها از بخش محدودی از این جنگل‌ها، با عنوان مناطق حفاظت‌شده نگهداری می‌شود. از عمر جنگل های هیرکانی ۴۰ میلیون سال می‌گذرد و در زمان‌های بسیار دور، این مناطق شاهد زندگی موجودات نخستین بوده است.
همان طور که در بالا اشاره کردیم، جنگل های هیرکانی ایران در ۶ استان قرار گرفته‌اند؛ اما به‌دلیل هم مرزی جنگل های گلستان و خراسان شمالی، می‌توان، استان خراسان شمالی را هفتمین استان داخل ایران هم‌مرز با جنگل های هیرکانی در شمال ایران دانست. بیشترین سهم از این جنگل‌ها به استان مازندران با رقم تقریبی ۵۳ درصد، تعلق دارند. مساحت عرصه جنگلی مازندران به حدود یک میلیون هکتار می‌رسد. رتبه بعدی متعلق به استان گیلان است که ۲۶ درصد از این جنگل‌ها را شامل می‌شود. ۲۱ درصد جنگل های هیرکانی ایران نیز در استان گلستان قرار گرفته‌اند. با این حساب تنها بخش‌های محدودی از این جنگل‌ها در استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، سمنان و خراسان شمالی قرار گرفته‌اند.
به‌طور کلی جنگل های هیرکانی تنها یک درصد از مساحت ایران را تشکیل می‌دهند و تنها ۱۰ درصد از این جنگل‌ها حفاظت‌شده هستند. ۱۲ لکه جغرافیایی از این جنگل‌ها برای ثبت مجزا در فهرست میراث جهانی یونسکو پیشنهاد شده‌اند که نیمی از آن‌ها نیز در استان مازندران قرار دارند و باقی آن‌ها در استان‌های گیلان، گلستان و سمنان قرار گرفته‌اند. سایت‌های بولا در ساری، الیمستان آمل، واز چمستان، کجور نوشهر، خشکه داران تنکابن، چهار باغ چالوس، لیسار تالش، پارک ملی گلستان، پلنگ دره و جنگل ابر شاهرود، از معروف‌ترین بخش‌های جنگل های هیرکانی در شمال ایران هستند.
گستردگی جنگل های هیرکانی در نقاط با ارتفاع مختلف و همین طور فاصله کم این جنگل‌ها تا دریا، تاثیر چشمگیری در تنوع پوشش گیاهی و جانوری در این مناطق گذاشته‌اند که در ادامه به بررسی دقیق‌تر آن‌ها خواهیم پرداخت.
نقشه جنگل های هیرکانی
با مشاهده گستردگی جنگل های هیرکانی روی نقشه، موقعیت جغرافیایی این جنگل‌ها برایتان مشخص می‌شود. این جنگل‌ها از غرب تا شرق و در گستره استان‌های شمالی ایران در نزدیکی دریای کاسپین و رشته کوه‌های البرز قرار دارند. در زیر پراکندگی این جنگل‌ها را روی نقشه می‌توانید ببینید.
پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی
قدمت جنگل های هیرکانی به میلیون‌ها سال می‌رسد و باقی ماندن تنوع گیاهی در آن‌ها، نشان‌دهنده موقعیت خاص آب و هوایی در این جنگل‌ها است. آب و هوا و اقلیم خاص حاشیه دریای خزر، شرایط را برای رشد گیاهان خاص جنگل های هیرکانی فراهم می‌کند. گوناگونی گیاهان و درختان این جنگل‌ها، توجه بسیاری از زمین‌شناسان جهان را به خود جلب می‌کند. در جنگل های هیرکانی بیش از ۸۰ نوع درخت، ۵۰ گونه از درختچه‌ها و انواع مختلفی از نمونه‌های بومی دیده می‌شوند که بسیاری از آن‌ها در دیگر نقاط جهان رشد نمی‌کنند. در واقع بسیاری از گیاهان این منطقه اگر در سایر نقاط جهان روییده بودند، تا به امروز منقرض می‌شدند.
اگرچه در طول سال‌های طولانی، بخش قابل‌توجهی از این منطقه از بین رفته است، هم‌چنان نمونه‌های برجسته‌ای از گیاهان در این جنگل‌ها دیده می‌شوند. فسیل گونه‌های از بین رفته در جنگل های هیرکانی، سال‌ها مورد تحقیق و پژوهش زمین‌شناسان و زیست شناسان بوده و هست. گیاهان و درختان این جنگل‌ها علاوه بر نقش موثری که در تامین اکسیژن جهان دارند، تاثیر قابل‌توجهی نیز بر ذخایر آب می‌گذارند. طبق تحقیق‌های انجام شده، در هر ۱۰ هزار متر مربع خاک این جنگل‌ها، بین ۵۰۰ تا دو هزار متر مربع، آب ذخیره می‌شود. نفوذپذیری خاک جنگل های هیرکانی بسیار بالا است و همین امر منجر به فراوانی ذخایر آب در این منطقه می‌شود. با توجه به موارد مطرح شده می‌توان به نقش موثر گیاهان و درختان جنگل های هیرکانی در اکوسیستم محیط اطراف آن و جهان، پی برد.
در میان گونه‌های مختلف درختان و گیاهان در جنگل های هیرکانی می‌توان به درختان پهن برگ و سوزنی اشاره کرد. درختان زیادی در این جنگل‌ها همیشه سبز هستند یا دوره خزان کوتاهی دارند. بسته به ارتفاع بخش‌های مختلف جنگل، نوع گیاهان نیز با یکدیگر متفاوت است. نوع درختان در نقاط با ارتفاع کمتر، با گیاهان و درختان مکان‌های مرتفع، تفاوت زیادی دارد. نواحی نزدیک‌تر به دریا، مرطوب‌تر هستند و بسیاری از گیاهان این مناطق به‌دلیل رطوبت و اعتدال هوا، سال‌ها باقی مانده‌اند.
در حالت کلی می‌توان آب و هوای داخل جنگل های هیرکانی را به سه دسته تقسیم کرد. آب و هوای خشک تابستانی، آب و هوای مرطوب پاییزی و اقلیم معتدل زمستانی. در بخش‌های مختلف جنگل، آب و هوا با یکدیگر تفاوت دارند. این تنوع اقلیمی در این جنگل‌ها در سایر نقاط جهان کمتر دیده می‌شود. از مهم‌ترین درختان این جنگل‌ها می‌توان به درختان راش، افرا، نارون، توسکا، زبان گنجشک، ممرز، بارانک، سرخدار، نمدار، انجیلی، لرگ، لیلکی، خرمندی، انجیر و انواع شمشادها اشاره کرد.
رویش درختان مختلف در جنگل های هیرکانی در نواحی منحصربه‌فردی اتفاق می‌افتد. بر اساس شیب مناطق مختلف و ارتفاع جنگل، تنوع درختان و گیاهان در بخش‌های مختلف این جنگل‌ها متفاوت است. به‌طور کلی در نقاط مرتفع‌تر جنگل های هیرکانی می‌توان گونه‌هایی از درختان لور، سرو سابینا، کامونیس و اوری را مشاهده کرد. دامنه‌ها نیز که ارتفاع کمتری به نسبت بالای کوه‌ها دارند، محل رویش درختانی مانند ممرزستان و راش هستند.
درختان راش برای رویش نیاز به موقعیت جغرافیایی خاص دارند و به همین دلیل پوشش گسترده این درختان در جنگل های هیرکانی را از برجسته‌ترین ویژگی‌های جنگل های هیرکانی می‌دانند. درختان انجیلی و بلوط ممرزستان، در دامنه‌های میانی با ارتفاع کمتر نیز می‌رویند و انواع درختان انجیلی، توسکا، بلوط و درختچه‌های کوتاه و شمشاد نیز، در مناطق پست جلگه‌ای، رشد می‌کنند.
درختچه‌ها و بوته‌های زغال اخته، انار، آلوچه وحشی، سیب وحشی، خاس، ازگیل، زالزالک و انواع تمشک نیز، در جنگل های هیرکانی دیده می‌شوند. نمونه‌هایی از گیاهان موجود در این جنگل‌ها، میان زیست شناسان با عنوان گونه‌های بی‌نظیر و کمیاب در جهان، شناخته شده‌اند، که از بین آن‌ها می‌توان به درختان سرخدار، زربین و سرونوش اشاره کرد. بخش‌های پوشیده از درختان راش، بسیار متراکم و انبوه هستند و این درخت قسمت‌های زیادی از جنگل های هیرکانی را پوشانده است.
حیات وحش جنگل های هیرکانی
جنگل های هیرکانی در سالیان دراز عمرش، انواع قابل‌توجهی از حیوانات را در خود جای داده است. گونه‌های مختلفی از پرندگان و پستانداران در این جنگل‌ها زندگی کرده‌اند که امروزه بعضی از آن‌ها منقرض شده‌اند. تعداد گونه‌های مختلف پرندگان در این جنگل‌ها، نزدیک به ۳۰۰ گونه بوده است و تعداد گونه‌های پستانداران نیز تا ۱۰۰ رسیده است؛ اما امروزه خیلی از آن‌ها دیگر وجود ندارند. خزندگان نیز دیگر حیوانات موجود در جنگل های هیرکانی هستند.
از انواع پرندگان می‌توان به عقاب، جغد، اردک خاکستری، شاهین، کبک، بلدرچین، اردک خاکستری، کرکس، قرقی، دارکوب، قرقاول، سار و اردک نوک پهن، اشاره کرد. از مهم‌ترین گونه‌های رو به انقراض پرندگان در جنگل های هیرکانی در حال حاضر، قرقاول‌های خزری هستند. برخی گونه‌های جالب‌توجه در جنگل های هیرکانی، نزدیک به ۷۰ نوع از ماهی ها هستند که در آب های اطراف جنگل های ارسباران دیده می‌شوند.
خرس قهوه‌ای، پلنگ، گرگ، شغال، سمور، خارپشت، خرگوش، گورکن، موش جنگلی و گربه وحشی نیز از معروف‌ترین حیوانات این مناطق هستند. پستاندارانی مانند مرال، بز، شوکا و کل، در گذشته در بیشتر نقاط جنگل های هیرکانی زندگی می‌کردند که امروزه بسیاری از آن‌ها از میان رفته‌اند و تنها می‌توان در اطراف آمل و پارک ملی گلستان رد پای آن‌ها را پیدا کرد. روباه سر دم سیاه و اسبچه خزری، از کمیاب‌ترین پستانداران در حال زیست در این جنگل هستند. اسبچه خزری در جنگل های حوالی آمل، زندگی می‌کند و برای نخستین بار این حیوان را در جنگل های هیرکانی کشف کرده‌اند.
اهمیت جنگل های هیرکانی
جنگل های هیرکانی از مهم‌ترین ذخایر طبیعی جهان هستند. در طول سال‌های متمادی، به‌دلیل گسترش روند شهرنشینی و نا آگاهی از خطرات نابودی جنگل‌ها، بخش‌های زیادی از این جنگل‌ها آسیب جدی دیده‌اند. این روند و اثر آن بر محیط زندگی انسان‌ها، توجه کارشناسان را به بررسی اهمیت بالای این جنگل‌ها، جلب کرده است.
جنگل های هیرکانی مانند کارخانه عظیم تصفیه هوا هستند. وسعت بالای این منطقه نقش قابل‌توجهی در تولید اکسیژن و هوای پاک نواحی اطراف آن دارد؛ تا جایی که حذف درختان جنگلی می‌تواند مشکل جدی در تامین اکسیژن مورد نیاز جهان ایجاد کند. از طرف دیگر گسترش زندگی ماشینی، نیاز به تولید هوای پاکیزه و تصفیه آن را بیشتر می‌کند. پوشش گیاهی وسیع و خاک نرم در این جنگل‌ها، باعث جذب بالای آب می‌شوند. با توجه به نزدیکی این جنگل‌ها به دریای خزر و موقعیت جغرافیایی خاص این منطقه، بارندگی‌ها در جنگل های هیرکانی بسیار زیاد و با شدت بالا اتفاق می‌افتد و تنها، وجود این جنگل های انبوه می‌تواند مانع جاری شدن سیل و ادامه زندگی انسان‌ها در شهرهای اطراف شود. جذب آب بارندگی در این جنگل‌ها، ذخیره آب قابل‌توجهی را نیز ایجاد کرده‌اند.
طبیعت زیبای جنگل های هیرکانی، توجه هر گردشگری را به خود جلب می‌کند. یکی از مهم‌ترین دلایل جذب گردشگران داخلی و خارجی به مناطق مختلف، طبیعت قابل‌توجه این ناحیه است. بسیاری از کشورها با ظرفیت‌های بسیار محدود در فضای جنگلی، برای جذب گردشگران تلاش می‌کنند. جنگل های هیرکانی را می‌توان از برجسته‌ترین ظرفیت‌های شمال ایران، برای جذب گردشگران خارجی دانست. سرمایه‌گذاری روی صنعت گردشگری شمال ایران، می‌تواند علاوه بر گردشگران داخلی، بسیاری از علاقه‌مندان طبیعت‌گردی در خارج از کشور را نیز، جذب کند.
نزدیکی جنگل های هیرکانی به دریا، موقعیت این مناطق را برای لذت گردشگران، دو چندان می‌کند. به‌دلیل رشد گونه‌های منحصربه‌فرد گیاهی و همین طور حیوانی در این جنگل‌ها، سفر به این جنگل‌ها می‌تواند برای زمین‌شناسان و پژوهشگران نیز بسیار مفید باشد. بررسی فسیل‌های گیاهی و جانوری از چندین میلیون سال پیش در این جنگل‌ها، دستیابی به اطلاعات منحصربه‌فردی در علوم زیست شناسی و زمین‌شناسان را میسر کرده‌اند.
علاوه بر موارد گفته شده، وجود چرخه طبیعی زندگی در جنگل های هیرکانی، بر اکو سیستم جهان تاثیرگذار است. با انقراض هر یک از حیوانات و گیاهان این مناطق، آسیب غیر قابل جبرانی به چرخه زندگی در جهان وارد می‌شود. گونه‌های نادر حیوانی و گیاهی در جنگل های هیرکانی، در هیچ کجای دیگری از جهان یافت نمی‌شوند و این مطلب اهمیت این جنگل‌ها را در جهان دوچندان می‌کند. ثبت‌نام این منطقه در فهرست میراث جهانی یونسکو، این مطلب را تایید می‌کند.
نابودی جنگل های هیرکانی
در حال حاضر یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فعالان محیط زیست در جهان، حفظ منابع طبیعی و حراست از جنگل‌ها است. نابودی جنگل‌ها تاثیر غیر قابل جبرانی بر زیست انسان‌ها در جهان خواهد گذاشت و خطر از بین رفتن جنگل‌ها در حقیقت برابر با خطر نابودی نسل‌های آینده است. شاید در نگاه نخست، حفظ منابع طبیعی، دغدغه‌ای نه چندان مهم به نظر برسد، اما با توجه به مدارک موجود از پژوهش‌ها، نابودی جنگل‌ها می‌تواند به‌منزله نزدیک شدن پایان زندگی انسان‌ها روی کره زمین باشد.
متاسفانه در طول سالیان دراز، افراد بسیاری با سیاست گذاری‌های اشتباه که ریشه بیشتر آن‌ها در منفعت‌های اقتصادی است، باعث ضررهای غیر قابل جبران به پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی شمال ایران شده‌اند؛ از طرح انتقال آب دریای خزر به کویر گرفته تا مجوزهای بی‌شمار ساخت‌وساز در جنگل و از بین بردن پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی، همه باعث آسیب‌های بسیار به این جنگل‌ها شده‌اند.
طرح انتقال آب دریاها به مناطق کویری، باعث از بین رفتن چرخه زندگی طبیعت در جنگل های هیرکانی می‌شود. پس از اقدام به انتقال آب دریای خزر، سازمان جنگلبانی بیانیه‌ای مفصل از میزان آسیب‌های احتمالی به جنگل منتشر کرده است که میزان ویرانی‌ها پس از این اقدام را نشان می‌دهد. در این بیانیه به از بین رفتن بیش از چهار هزار درخت ارس، نابودی بیش از ۲۶ هزار درخت و درختچه هیرکانی و از بین رفتن چندین میلیون تن خاک مرغوب جنگلی اشاره می‌شود. در همین راستا، برجسته‌ترین دانشمندان آب و خاک کشور نیز، مخالفت خود را با این طرح مخرب اعلام کرده‌اند.
از دیگر عوامل مخرب در جنگل های هیرکانی، ساخت‌وساز بی‌رویه و تصرف زمین‌های جنگلی و تبدیل آن‌ها به ویلاها است. برای ساخت هر ویلا یا خانه جنگلی حجم قابل‌توجهی از خاک و گیاهان در این جنگل‌ها از بین می‌روند. با گذشت زمانی کوتاه، حجم خسارت‌های وارد شده به جنگل های هیرکانی، به‌دلیل ساختمان سازی‌ها، قابل باور نیست. دیگر عوامل مخرب جنگل های هیرکانی نیز، آتش سوزی‌ها، برداشت بی‌رویه از منابع جنگلی و چرای بی‌رویه دام‌ها هستند.
صنایع چوب و کاغذ نیز، به روند نابودی جنگل های هیرکانی سرعت می‌بخشند. در بسیاری از بخش‌های این جنگل، قطع بی‌رویه درختان، بدون مجوز و به‌صورت غیرقانونی انجام می‌شود. سد سازی‌های مهندسی نشده نیز تاثیر مخربی بر بافت جنگلی دارند و احتمال وقوع سیل را در نقاط پایین‌تر افزایش می‌دهند. خوشبختانه با حذف سوخت‌های زغالی از چرخه تولید، روند نابودی چندین میلیون متر مکعبی درختان، برای تولید زغال‌سنگ، امروزه به صفر رسیده است.
به‌دلیل گستردگی بخش کویری ایران، با وجود وسعت بالای جنگل های هیرکانی، ایران هم‌چنان در زمره کشورهای فقیر از حیث منابع جنگلی قرار دارد. به همین جهت برای حفظ تعادل در اکو سیستم ایران، باید اهتمام جدی در زمینه حراست از جنگل های هیرکانی، صورت بگیرد. شاید نقش مردم در کاهش روند نابودی این جنگل‌ها بی‌اهمیت به نظر برسد، اما با تامل در موارد مطرح شده در بالا، می‌توان نتیجه گرفت که با تغییرات اندک در شیوه زندگی‌مان می‌توانیم، تاثیری قابل‌توجهی در این زمینه داشته باشیم. اگر برای لذت بردن از زیبایی‌های جنگل های هیرکانی به شمال ایران سفر می‌کنید، به خاطر داشته باشید که هرگز قدمی در جهت آسیب به این منابع طبیعی ارزشمند بر ندارید و با اطلاع کامل از موارد ایمنی در جنگل‌نوردی و اتراق در جنگل، تنها از طبیعت زیبا لذت ببرید و جز رد پای خود، چیزی در طبیعت باقی نگذارید.
معروف ترین جنگل های هیرکانی ایران
در گستره جنگل های هیرکانی در ایران، مناطقی در طول سال‌ها مورد توجه گردشگران قرار گرفته‌اند و در بسیاری از فصل‌های سال از مسافران زیادی میزبانی می‌کنند. دلیل شهرت بیشتر این جنگل‌ها، دسترسی مناسب، موقعیت خاص جغرافیایی و مناظر شگفت انگیز آن‌ها است. قسمت‌های عمیق جنگل گرچه بسیار زیبا و بکر هستند؛ اما عدم دسترسی به این نقاط، باعث محافظت بالا از این مناطق شده است.
پارک ملی گلستان محدوده‌ای در حدود ۹۰۰ کیلومتر در شرق استان گلستان و غرب استان خراسان شمالی است که با عنوان ذخیره گاه زیست‌کره در جهان شناخته می‌شود. پارک ملی ارسباران نیز در استان آذربایجان شرقی، از دیگر قسمت‌های محافظت شده جنگل های هیرکانی در ایران است که نزدیک به ۹۰۰۰ هکتار مساحت دارد. این دو پارک ملی از مهم‌ترین بخش‌های جنگل های هیرکانی هستند و جنگل های معروفی نیز، در اطراف این مناطق حفاظت‌شده قرار دارند.
در این بخش به معرفی معروف‌ترین و پر طرفدارترین جنگل های شمال می‌پردازیم، که در کنار هم تشکیل دهنده جنگل های هیرکانی هستند. بعضی از این جنگل‌ها خصوصیات و ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند. تعدادی از این جنگل‌ها بخشی از پارک‌های ملی و تعدادی از آن‌ها نیز مناطق حفاظت‌شده هستند، اما به‌طور کلی در مواردی که به حفاظت‌شده بودن جنگل اشاره کرده‌ایم، تنها بخش‌هایی از جنگل مورد نظر بوده‌اند.
جنگل الیمستان
جنگل الیمستان از زیباترین قسمت‌ها در جنگل های هیرکانی شمال ایران به شمار می‌رود. فضای مه گرفته با درختان سربه‌فلک‌کشیده در این جنگل، در مسیر کوهنوردی به‌سمت کوه الیمستان، جنگل‌نوردی دلپذیری را برای شما به ارمغان می‌آورد. جنگل الیمستان در نزدیکی آمل قرار دارد و به‌دلیل رویش گیاهی موسوم به «الیما» با این نام شناخته می‌شود. این گیاه خوراکی در اردیبهشت ماه سراسر این جنگل را می پوشاند.
جنگل الیمستان بخش کوچکی از منطقه وسیع حفاظت‌شده‌ای به همین نام است. منطقه حفاظت‌شده الیمستان نزدیک به ۴۰۰ هکتار مساحت دارد و به‌دلیل اختلاف ارتفاع در بخش‌های مختلف آن، گیاهان متنوعی در بخش‌های مختلف جنگل الیمستان می‌رویند. گیاهان صخره‌ای، کوهستانی، جنگلی، رودخانه‌ای و مرتعی در نقاط مختلف جنگل الیمستان دیده می‌شوند. در مسیرهای پیاده روی، کوهنوردی یا جنگل‌نوردی در این منطقه، با تنوع بالای آب و هوایی مواجه می‌شوید. در بخش‌هایی هوا آفتابی و شرجی و در بخش‌هایی بارانی و مه‌آلود می‌شود و در طول مسیر گاهی با قسمت‌های انبوه و پر درخت و گاهی با دشت‌ها و مراتع سبز برخورد می‌کنید.
از زیباترین جاذبه‌های جنگل الیمستان می‌توان به قله و روستای الیمستان اشاره کرد. در زمستان مسیر کوهنوردی از جنگل بسیار تماشایی می‌شود و علاقه‌مندان به کوهنوردی در این زمان به‌سمت قله الیمستان می‌روند. مسیر دسترسی به قله در جنگل الیمستان، در بهار و به‌خصوص اردیبهشت ماه، پوشیده از گل‌های رنگارنگ است. منطقه «قلاردن» که بخشی از این مسیر است، در این زمان پوشیده از گل گاو زبان می‌شود.
آدرس جنگل الیمستان: استان مازندران، ۵۰ کیلومتری جنوب آمل، جنگل الیمستان
جنگل ابر شاهرود
از زیباترین مناطق دیدنی جنگلی در جنگل های هیرکانی ایران، جنگل ابر شاهرود است که گردشگران و طبیعت دوستان علاقه زیادی به آن دارند. پدیده جنگل ابر، با نفوذ ابرها از میان کوه به جنگل رخ می‌دهد و اختلاف فشار هوا در این منطقه باعث به وجود آمدن تصاویری زیبا می‌شود. در بعضی نقاط می‌توانید روی ابرها راه بروید و از تماشای زیبایی‌های جنگل پوشیده از مه و ابر لذت ببرید.
جنگل ابر در ۴۰ کیلومتری شمال شرقی شهر شاهرود و در مرز میان استان‌های سمنان و گلستان قرار دارد. این جنگل در حدود ۳۵ هزار هکتار وسعت دارد و از مرتفع‌ترین قسمت‌های جنگل های هیرکانی است. دمای هوا در جنگل ابر شاهرود در گرم‌ترین فصل‌های سال به ۲۰ درجه بالای صفر و در سردترین زمان سال به ۶ درجه بالای صفر می‌رسد. نقاط مرتفع جنگل ابر شاهرود پوشیده از مراتع و چمنزار است و در نقاط پایین آن درختان میوه و درختچه‌های تمشک دیده می‌شوند.
جنگل ابر شاهرود در سال ۱۳۹۸ در فهرست آثار ملی و طبیعی ایران قرار گرفت. این جنگل از سال ۱۳۹۳ نیز به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده محسوب شده است و زیر نظر سازمان حفاظت از محیط زیست قرار دارد. گونه‌های گیاهی متنوعی در سراسر جنگل ابر شاهرود دیده می‌شوند که بیشتر آن‌ها درختان بلوط، افرا، توسکا و آزاد هستند. درختان و درختچه‌های میوه و گیاهان دارویی نیز بخش دیگر پوشش گیاهی این جنگل را تشکیل می‌دهند. خرس قهوه ای، پلنگ، گرگ، خوک وحشی، روباه، شوکا، شغال، کل و بز از حیوانات این جنگل هستند و پرندگانی مانند کبک، کبوتر جنگلی، بلدرچین، عقاب جنگلی، کرکس، فاخته، شاهین و قرقاول، در این جنگل زندگی می‌کنند.
آدرس جنگل ابر شاهرود: استان سمنان، ۶۰ کیلومتری شمال شاهرود، جنگل ابر شاهرود
جنگل بولا ساری
جنگل بولا نیز منطقه‌ای حفاظت‌شده در استان مازندران و نزدیکی شهر ساری است و بخش وسیعی از مناطق حفاظت‌شده بولا، پناهگاه حیات وحش دودانگه و چهار دانگه را در بر می‌گیرد. مساحت این جنگل نزدیک به ۴۰۰۰ هکتار است و در نزدیکی پارک ملی کیاسر قرار دارد. منطقه حفاظت‌شده بولا از سال ۱۳۷۸ با این عنوان زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت.
جنگل بولا نیز از مناطق با اختلاف ارتفاع زیاد در بخش‌های مختلف است و بر دامنه‌های کوهستانی شمالی و جنوبی با شیب تند قرار دارد. در مناطق مرتفع‌تر، مراتع ییلاقی و دشت‌ها و چمنزارهای گسترده دیده می‌شوند. قسمت‌های با شیب زیاد به‌دلیل عدم دسترسی به آن‌ها، پناهگاهی امن برای گونه‌های جانوری مختلف محسوب می‌شوند.
از مهم‌ترین گونه‌های جانوری جنگل بولا می‌توان پلنگ، گرگ، گراز، روباه، گوزن، خرس قهوه‌ای، بز و شوکا را نام برد و در میان پرندگان نیز به کبک و کبک دری اشاره کرد. شمشادهای متراکمی در سراسر جنگل بولا دیده می‌شوند و درختانی مانند راش، ممرز، مازو و توسکا در این جنگل روییده‌اند. جنگل و آبشار بولا به‌دلیل نقاط بکر و دست‌نخورده، در طول سال‌های گذشته مورد تجاوز قاچاقچیان چوب قرار گرفته است. گردش در نقاط دور این جنگل، بدون راهنمای آشنا به مسیر، ممکن است بسیار خطرناک باشد.
آدرس جنگل بولا: استان مازندران، ۸۰ کیلومتری جنوب ساری
جنگل واز
جنگل واز در استان مازندران قرار دارد و در نزدیکی جنگل چمستان در شهرستان نور واقع شده است. این منطقه نیز از بکرترین جنگل های هیرکانی در شمال ایران به حساب می‌آید که جاذبه‌های بی‌نظیر طبیعی را در خود جا داده است. زیبایی‌های جنگل واز در پاییز دوچندان می‌شوند. سراسر جنگل در این فصل با درختان و بوته‌های زرد و نارنجی، مناظری تماشایی خلق می‌کنند.
مسیر دسترسی به جنگل واز، از جاده‌ای خاکی گذر می‌کند و در نهایت به جنگل کوهستانی می‌رسد. این جاده در بیشتر سال مه گرفته است و در فصل زمستان نیز پوشیده از برف می‌شود. روستاهای اطراف جنگل واز نیز طبیعتی بسیار زیبا دارند و امکانات مناسبی برای اقامت در خانه‌های بومگردی به مسافران ارائه می‌دهند.
مساحت جنگل واز به بیش از ۹۰۰۰ هکتار می‌رسد و از سال ۱۳۸۰ به بعد، این منطقه به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده زیر نظر سازمان حفاظت از محیط زیست قرار گرفته است. رودهای خروشان در تمام جنگل واز جریان دارند و بر رطوبت هوای این جنگل می‌افزایند. وجود هوای مرطوب نیز، سبب پیدایش مراتع سرسبز در حوالی جنگل واز شده است. در این جنگل، مناطقی با شیب بسیار بالا قرار گرفته‌اند که باعث رویش گیاهان صخره‌ای شده‌اند. انواع گیاهان بیشه‌زار و جنگلی نیز در این منطقه دیده می‌شوند. آب‌های جاری در رودهای جنگل واز شرایط مناسبی برای زندگی گیاهان متنوع فراهم کرده‌اند. جانورانی مانند پلنگ، گراز، شغال، خرس قهوه‌ای، مرال، بز وحشی و کبک نیز در این جنگل زندگی می‌کنند.
آدرس جنگل واز: استان مازندران، ۱۷ کیلومتری جنوب نور، جنگل واز
جنگل کجور نوشهر
جنگل کجور در استان مازندران و بین شهرهای چالوس و نور قرار گرفته است. مساحت کل این جنگل از ۲۴ هزار هکتار فراتر می‌رود که ۱۴ هزار هکتار آن، عرصه ثبتی به شمار می‌رود. ارتفاع بخش‌های مختلف در این جنگل با یکدیگر متفاوت هستند و بسیاری از قسمت‌ها شیب بالای ۳۰ درصد دارند. فاصله جنگل کجور تا دریای خزر بسیار کم است و قرار گرفتن این منطقه در مرکز جنگل های شمال، آن را به قلب جنگل های هیرکانی تبدیل کرده است. جنگل کجور فاصله کوتاهی تا پارک سیسنگان دارد.
جنگل کجور در منطقه‌ای کوهستانی و بین کوه‌های دماوند و علم کوه قرار گرفته است. آب و هوای این منطقه از کوهستان‌های اطراف بسیار تاثیر می‌گیرد و به همین دلیل زمستان‌هایی بسیار سرد و پربرف دارد. بارش باران نیز در فصل‌های پاییز و بهار شدت دارد و این مطلب پوشش گیاهی متنوعی در این جنگل ایجاد کرده است. در اطراف بافت جنگلی کجور، روستاهای زیادی وجود دارند که کشاورزی در آن‌ها بسیار رونق دارد.
این منطقه در گذشته از نخستین زیستگاه‌های پلنگ ایرانی بوده است و از دیگر گونه‌های جانوری در جنگل کجور می‌توان به خرس، گوزن، شوکا، مرال، خوک، جوجه تیغی، خارپشت و خرگوش اشاره کرد. پرندگانی مانند عقاب، شاهین، قرقاول، کبک، بلدرچین و دارکوب نیز در جنگل کجور نوشهر، به‌وفور یافت می‌شوند.
آدرس جنگل کجور: استان مازندران، حد فاصل بین نوشهر و نور، جنگل کجور
جنگل لیسار
منطقه حفاظت‌شده لیسار در شمال شهرستان تالش، در استان گیلان قرار دارد. جنگل لیسار نیز در منطقه‌ای کوهستانی و نزدیک به ساحل قرار گرفته است و به همین دلیل زمین‌هایی جلگه‌ای و در عین حال بخش‌های مرتفع دارد. ریشه نام لیسار به پوشش گیاهی این منطقه برمی‌گردد. رویش درختان «لی» یا نارون در این جنگل، سبب نام‌گذاری این جنگل به نام لیسار شده‌اند. منطقه ییلاقی و زیبای سوباتان در این جنگل قرار دارد.
در طول سال‌های اخیر، بخش‌های زیادی از زمین‌های جنگلی در جنگل لیسار از میان رفته‌اند و جای خود را به زمین‌های بایر و مناطق مسکونی داده‌اند. این روند تاثیر زیادی بر کاهش زیست پستانداران گوشت‌خوار گذاشته است و در مقابل، جوندگان رشد قابل‌توجهی داشته‌اند؛ اما هم‌چنان گونه‌های متنوعی از حیوانات مانند مرال، سیاهگوش، پلنگ، کل و بز، قوچ و میش، روباه، شوکا و خرس، در این جنگل زندگی می‌کنند. پرندگان مختلفی نیز در این جنگل دیده می‌شوند که از مهم‌ترین آن‌ها پرندگان شکاری هستند.
پوشش گیاهی جنگل لیسار را بیشتر، درختان پهن برگ هیرکانی تشکیل می‌دهند. از معروف‌ترین گونه‌های گیاهی در این جنگل می‌توان، درخت‌های راش، ممرز، نارون، صنوبر، توسکا و شب خسب را نام برد. درختچه‌های انار وحشی، گوجه جنگلی، تمشک و لیلکی نیز به‌همراه گونه‌های علفی مانند شبدر و گزنه در سراسر این جنگل دیده می‌شوند.
آدرس جنگل لیسار: استان گیلان، ۲۰ کیلومتری شمال تالش، جنگل لیسار
جنگل چهارباغ چالوس
جنگل چهارباغ چالوس، منطقه‌ای حفاظت‌شده در استان مازندران است و حوالی منطقه سیاه بیشه قرار دارد. این جنگل در کیلومتر ۹۰ جاده کرج-چالوس قرار گرفته است. روستاهای زیادی مانند دلیر، ایلت، نوکرس، کیجان، انگورن و پولاد کوه، بخش‌هایی از جنگل چهار باغ هستند. جنگل چهار باغ از سال ۱۳۸۰ تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار گرفت و به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده شناخته شد.
منطقه حفاظت‌شده چهارباغ بالغ بر ۱۹ هزار هکتار مساحت دارد و شامل دامنه‌های جنگلی پر شیب و رودخانه‌های دائمی پرآب می‌شود؛ گرچه مساحت ثبت شده این سایت جنگلی در حدود ۶۸۰۰ هکتار است. این منطقه اقلیمی سرد و نیمه مرطوب دارد. جنگل چهارباغ بخش‌هایی از دره‌های عمیق و کوه‌های البرز مرکزی را تشکیل می‌دهند که در بعضی نقاط به‌صورت جنگل متراکم و انبوه و در سایر قسمت‌ها، مراتع ییلاقی و سرسبز هستند. مانند سایر جنگل های شمالی، مراتع و دشت‌ها، در ارتفاع قرار گرفته‌اند. از مهم‌ترین رودهای جاری در این جنگل می‌توان به رودهای انگوران و مکارود اشاره کرد.
گونه‌های مختلف گیاهی در این جنگل روییده‌اند که محل تقاطع گیاهان هیرکانی مختلف در گونه‌های ایرانی و تورانی هستند. اختلاف ارتفاع در قسمت‌های مختلف سایت چهارباغ، تنوع وسیعی از درخت‌ها، درختچه‌ها و گیاهان علفی را ایجاد کرده است. از میان حیوانات این جنگل می‌توان به گونه‌هایی مانند خرس قهوه‌ای، پلنگ، مرال، شوکا، روباه، گرگ، جوجه تیغی، شغال، سمور و گربه جنگلی اشاره کرد. پرندگانی مانند عقاب طلایی، سارگپه، کبک دری، کبک معمولی و کبوتر جنگلی نیز در این جنگل دیده می‌شوند.
آدرس جنگل چهار باغ: استان مازندران، ۳۰ کیلومتری شمال سیاه بیشه، روستای انارک، جنگل چهارباغ
جنگل خشکه داران تنکابن
پارک جنگلی خشکه داران تنها جنگل جلگه‌ای در شمال ایران است که مساحت آن به حدود دو میلیون و ۶۰۰ هزار متر مربع می‌رسد. جنگل خشکه داران آخرین بازمانده از اکوسیستم جنگل های جلگه‌ای به شمار می‌رود و به همین دلیل گونه‌های خاص گیاهی و جانوری در این جنگل زندگی می‌کنند. این جنگل بین شهرهای نشتارود و عباس‌آباد و در فاصله ۳۰ کیلومتری از تنکابن، در مسیر تنکابن-چالوس قرار دارد. فاصله بسیار کوتاه جنگل خشکه داران با دریا، موقعیت خاص جغرافیایی این منطقه را خلق کرده است.
با توجه به مساحت پایین منطقه خشکه داران نسبت به سایر محوطه‌های جنگلی در شمال ایران، تنوع زیستی در این جنگل جالب‌توجه است. انواع مختلف گیاهان در این جنگل روییده‌اند که از میان آن‌ها می‌توان به درختان ممرز، بلوط، انار، کرات خرمندی، لرگ، ملج و سه قلو زنجیری اشاره کرد. درختچه‌های شمشاد، ازگیل جنگلی و بوته‌های یاس وحشی نیز در نقاط مختلف این جنگل به چشم می‌خورند. از نمونه‌های رو به انقراض گیاهی در این جنگل نیز می‌توان توسکاهای کرک دار را نام برد.
جنگل خشکه داران از بخش‌های متنوع در زیست جانوری نیز هست. حیوانات وحشی نظیر خوک، گرگ، شغال و گربه وحشی در این جنگل زندگی می‌کنند. پرندگان این منطقه نیز انواع متفاوتی را شامل می‌شوند که از آن میان می‌توان به حواصیل خاکستری، قره، غاز، مرغابی‌های مختلف، غاز باکلان و اگوت بزرگ و کوچک اشاره کرد. متاسفانه در طول سال‌های اخیر بخش‌های زیادی از جنگل خشکه داران به‌دلیل حضور انسان‌ها دستخوش آسیب‌های زیادی شده است.
آدرس جنگل خشکه داران: استان مازنداران، جنوب تنکابن، جنگل خشکه داران
بررسی دقیق‌تر روی جنگل های شمال ایران که بخش بزرگی از جنگل های هیرکانی هستند، لزوم اهتمام کامل بر حفظ منابع طبیعی در این مناطق را یادآور می‌شود. به خاطر داشته باشید، منابع طبیعی جهان، باقی مانده از سالیان طولانی هستند و بسیاری از این منابع تجدید نخواهند شد یا تجدید آن‌ها قرن‌ها طول خواهد کشید؛ گرچه با روند امروزی تخریب این جنگل‌ها، این مسئله غیرممکن به نظر می‌رسد. حفاظت از جنگل های هیرکانی برای حفظ زندگی نسل‌های آینده، ضروری است.