وقتی از سمت استان اردبیل وارد آستارا می شویم، در امتداد جاده مرزی در محله باغچه سرای این شهر در دل آرامستانی محصور با نرده و درختان و خانه های مسکونی، بقعه پیرقطب الدین با نما و شمایل آجری و با قامتی بلند و استوار خود نمایی می کند.
اهالی به این بنای تاریخی "توربه" یا "پیرقوب" می گویند و وجود دفتر مدیریت آرامستان و کارگاه حجاری سنگ مزار در آن و قرار گرفتن آرامستان در دل شهر، به نوعی این بنای تاریخی را برای مردم امروز نیز با اهمیت کرده است. اطراف بقعه را قبور متوفیان و چند شهید دفاع مقدس فرا گرفته است.
درب ورودی آرامستان همه روزه بسته است و فقط در روزهای پنجشنبه و روزهایی که مردم برای خاکسپاری اموات در آن حاضر می شوند، باز می شود اما محلی برای ورود همه وقت افراد به آن وجود دارد و درختان تنومند و قدیمی و فضای سبز کافی در محوطه آرامستان، زیبایی فصلی خاصی به آن می‌بخشد.
بقعه پیر قطب‌الدین روی سکویی از سنگ های ضخیم و محکم بنا شده و دیوارهای آجری آن با سیمان یا ساروج ساخته شده و زیر سقف سفالی آن با چوب درختان محکم شده است و ترک دیوار آجری، چین و چروک چوب آلات زیر سقف و جلبک ها و سبزینه های روی سفال های سقف حکایت از تاریخ کهن آن دارد.
بقعه دارای هفت پنجره نرده‌ای و شیشه دار و یک درب ورودی آهنی است و ۲ پنجره آن را با سنگ و آجر و ملات مسدود کرده اند و چند پارچه گره زده بر نرده پنجره نیز گویای نذر و نیاز و مراجعه مردم به این بقعه برای دعا و واسطه قرار دادن عارف مدفون در ان برای طلب حاجات است.
قبر داخل بقعه به شکل مکعب مستطیل است و عکسی منتسب به امام علی (ع) و چند تابلو حاوی آیات و نوشته های مذهبی در پنجره داخل بقعه دیده می شود و چند تخته فرش، موکت و زیرانداز در اطراف قبر گسترده شده است.
بقعه برای ثبت معرفی شده است
در مراجعه به اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آستارا برای پیگیری وضعیت ثبت این اثر تاریخی، مسئول این اداره اظهار داشت: این بنا از اماکن زیارتی و مقدس شهرستان آستارا محسوب می شود و مورد توجه مردم و گردشگران و مسافران است و پرونده ثبت آن در فهرست آثار ملی به دستگاه های بالادست ارسال شده است.
مجتبی آب روشن به خبرنگار ایرنا گفت: طبق اطلاعات موجود، بقعه پیرقطب الدین در سال ۱۲۵۹ باهمیاری مردم و با همت میرزا مجتهد آستارایی ساخته شد و بقعه متعلق به دوره قاجاریه است و در محوطه آن تعدادی سنگ تراشیده ظریف به صورت پلکان نصب شده است و سنگ قبر سیاهی در قسمت کفش کن دیده می شود و کتیبه ای نیز دارد که متاسفانه به علت فرسودگی، نوشته های آن ناخواناست.
به گفته او این بقعه آجری با طول بیش از ۱۱ و عرض ۶ متر و سقف شیروانی پوشیده از سفال ساخته شد و در داخل آن، سنگ مرمر سفیدرنگی به طول ۱۲۲ و عرض ۳۰ و قطر ۱۶ سانتی متر وجود دارد. همچنین در گذشته قسمتی از این سنگ مرمر به موزه تاریخ شهر رشت انتقال داده شد.
مسئول اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آستارا گفت: در کنار در ورودی بقعه، سنگ سیاه توخالی بزرگی بصورت سنگ قبر دیده می شود و نقش های زیبایی در چهار طرف آن حک شده است.
به گفته او آجر قرمز و ابعاد مصالح این بقعه با مصالح بقعه های باباحسن و پیر محمد دوست آستارا شباهت دارد و از این رو به نظر می رسد پیرقطب الدین یکی از عرفای قرن نهم همزمان با باباحسن و پیرمحمد دوست بوده است و در کتاب "آستارا دروازه مدرنیسم" پیرقطب الدین را از عرفای متوفی به سال ۹۰۰ هجری قمری نوشته اند.
البته در مطالبی که راجع به شخصیت و شرح حال پیرقطب الدین در فضای مجازی نوشته شده است، او را جد پدری یا پدر پدربزرگ شیخ صفی الدین اردبیلی دانسته اند اما با توجه به اینکه صفی‌الدین ابوالفتح اسحاق اردبیلی در ۶۵۰ هجری قمری در کلخوران اردبیل پا به دنیا گذاشته است، این تاریخ با دوره زندگی پیرقطب الدین در قرن نهم و وفاتش به سال ۹۰۰ هجری قمری همخوانی ندارد و ادعای نسبت پیرقطب الدین با صفی الدین اردبیلی فاقد اعتبار است.
در هر صورت روشن شدن زوایای پنهان شخصیت مدفون در بقعه پیرقوب آستارا و به دست آوردن اطلاعات علمی دقیق و مستند درباره بنای بقعه یا آرامگاه او نیازمند تحقیقات میدانی علمی و کاوش های باستان شناسی است تا غبار غربت از سیمای این بنای فراموش شده در میان مردم، زدوده و در فهرست آثار و میراث ملی و تاریخی کشور ثبت شود.
ثبت و احیای این اثر ملی سبب توجه بیشتر گردشگران داخلی و خارجی، مسافران و علاقه مندان به بناهای تاریخی و مذهبی خواهد شد و در رونق گردشگری تاریخی و مذهبی نیز موثر خواهد بود.
شهرستان مرزی بندر آستارا با ۹۱ هزار نفر جمعیت در منتهی الیه غرب استان گیلان، حاشیه دریای خزر، مرز جمهوری آذربایجان و همسایگی استان اردبیل واقع شده است.